Deniz Durukan 1966 yılında İstanbul’da doğdu. Müzik alanında yazılar kaleme alan Durukan kontrolkulesi.com’un yöneticiliğini yaptı. 2001 yılında “Türk Rock 2000”, 2002 yılında ise “Türk Rock 2001” kitaplarını yayımlayan muharrir, 2005 yılında “2000’li senelerda Rock” alt başlığını taşıyan “İyiler Siyah Giyer” çalışmasını yayımladı. 2012 yılında ise yirmi bir şairin yazılarıyla katkı sunduğu “Fahriye Abla’dan Çanakkaleli Melahat’a: Çağdaş Türk Şiirinde Bayan İmgesi” kitabını yayıma hazırladı. 2015-2016 yılları içinde Pulbiber mecmuasının yayın direktörlüğü nazaranvinde bulunan müellifin 2019 yılında yayımlanan “Müzisyen/Usulca Vedat Sakman” isimli bir monografisi de mevcut. Durukan’ın toplu şiirlerinden oluşan “Yakın Temas” isimli külliyatı ise geçtiğimiz günlerde Kırmızı Kedi Yayınevi etiketiyle raflarda yerini aldı. Kitapta, şairin 2005 yılında yayımlanan birinci şiir kitabı “Şakağına Daya Beni”, 2009 yılında yayımlanan ikinci şiir kitabı “Rugan” ve 2016 yılında okurla buluşan üçüncü şiir kitabı “Dokuz Katlı Sıdıka” yer almakta.
Yakın Temas, Deniz Durukan, 192 syf., Kırmızı Kedi Yayınları, 2021.
Muhtemelen bir hayli kişi klasik şiir haricindeki şiirlerin incelenmesini müphem bir saha veyahut imkânsız bir icra olarak görür. Öte yandan bir şairin külliyatına dair kalem oynatmak nereden tutsanız eksik ve kusurlu kalacaktır, tıpkı bu yazı üzere. Şiir hakkında yazmanın bir başka zorluğu ise tenkidin sunduğu imkânlardır zira bu biçimde bir imkân yoktur. O denli ki eskimeye başlayan teorik yaradanımız Eagleton dahi “Şiir Nasıl Okunur” kitabında bize kâfi bir izlek sunmamıştır. Ezcümle, bu yazı incelemeden fazla bir okurun izlenimlerini, düşünümlerini, dikkatlerini içeren bir metin olarak okunmalı…
Romantizm akımı mülkiyet fikrini savunan Voltaireci niyetin karşısına Rousseaucu hali koyan, endüstrileşme ve çağdaşlaşma karşısında insanı ve tabiatı ön plana çıkaran, başta ideoloji olmak üzere müzik, fotoğraf ve edebiyat üzere hoş sanatlarda da kendine genişçe yer bulan tepkisel bir akımdır. Romantizmle aslında dirsek temasıyla gelişen ancak birincinin 1930 yılında Mario Praz tarafınca isimlendirilen kara romantizm de isminden anlaşıldığı üzere tabiatın karanlık görünümlerine, insanın huzursuz, tekinsiz, huzursuz ruh hallerine yer veren, insanı dehşete düşüren bir akımdır. Durukan’ın özellikle birinci iki şiir kitabına baktığımızda bu iki akımı harmanlayan bir üslup sezinlenir. Birinci kitaba ismini veren “şakağına daya beni” isimli şiir “işte uç vermiş bahar/tomurcuklar patlamış, güle mana düşmüş” diye bir bahar havasında başlarken “demek bir rüzgârın sinek tüylü senelera/döndüğü noktadayım” diye devam eder. Birinci iki dizedeki romantik deyiş sinek tüyleriyle bir anda ürpertici bir kisveye bürünür. Öte yandan bir daha birinci iki dizedeki sadelik kendini daha kapalı bir manaya, sembolizme bırakır. Bu ikilik -ikilem değil- birinci iki kitabın sesine sinmiştir. Taş, deniz, kedi, köpek, rüzgâr, martı, ağaç üzere tabiat ögeleriyle birlikte insanın ilkel boyutunun yer alması romantik havayı pekiştiriyor üzere gözükse de aslında bu hava karaya çalar zira tüm bu natürel ögelere karşın insan tabiatından uzakta, çağdaş dünyanın, sistemin içerisindedir: Sistemin içerisinde olmaklık sinek, et, örümcek üzere sözlerle, it üzere sırıtan vakit içinde, cinayetle, idamla huzursuz edici bir hal alarak kara romantizme yaklaşır. Lakin ne romantizm kadar romantik ne de kara romantizm kadar karanlık bir iklim vardır. Bu harman ikliminin içerisinde aşk, kadın-erkek münasebetleri, kişisellik vb. bahisler toplumsalın ortasında eriyerek öne çıkar ancak memnun bir görünüm içerisinde değil: Artık tarih, siyaset ve çağdaşlık iç içe geçerek beşerle, insancıl olanla çatışmaktadır:
“kin ve irin akıyor
yalnızlık akıyor
keyifsizce kıyıya vuran tarihimizden
hiç umut yok uygun çocuk
paka çıkar beni!”
Aşk üzere insani hisler artık yanılgıdır, uzun ölümdür, beklenen memnunluk haline ulaşılamaz, bir yitim kelam konusudur. Bu yitim insanın hislerinden emin olamaması, palavraya meyletmesi, hatta palavrası arzulaması, geleceğe dair umutlarını kaybetmesi üzere formlarda belirir:
“şimdi kuşlar havalanıyor hayallerimizden
her yerimizden
hoş günler istemiştik
uzun soluklu mevsimler
olmadı!”
bir daha de dikkat edilirse okur, bu aksiliklere karşın hayallerden kuşların havalanması ile, gün ve mevsimler ile sade ve romantik bir ses sezer. Fakat bu sesin yanında giderek gürleşen, ünlem işaretine çalan bir ton da sezilir, şiirlerin ritmini de bu iki farklı tonunun ikiliğinden doğan bileşim oluşturmaktadır. Bu doğrultuda giderek ikinci ses ağır basacak ve üçüncü kitapta bu yük daha da belirginleşecektir zira gerek birinci iki şiir kitabındaki şiirler gerekse üçüncü kitaptakiler her daim sorgulayan, yer yer kendisiyle, kendi vücuduyla dalga geçen, insanı ilkel haliyle kabullenen, yapmacıklığa, şov toplumuna, atanmış cinsiyet rollerine direnen ve kimi vakit ironiye yaslanan metinlerden oluşur. Durukan şiirine içkin olan gür ses; siyaseti, faşizmin çeşitli veçhelerini, toplumsal cinsiyet eşitliğini, azınlık haklarını irdeleyerek estetik hassasiyeti elden bırakmadan sistemi eleştirir. En üstte olan “kasları ve iradesi alınmış/ama öfkesi bileylenmiş bir kadın”dır örneğin. Seksen darbesine, idamlara, halklara yapılan zulümlere, derin devlete, ölçülü İslam’a, Felluce’ye göndermeler vardır, halk ayaklanışı yeri gelir bangır bangır zikredilir. Tüm bunların içerisinde insan, kitlesel bağlantı araçlarıyla, reklamlarla ona pompalanan sahte-değerlerle çatışma halinde, şovun, “reklamsallığın” içerisinde benliğini sorgulamaktadır. Zira artık kapitalist strateji üretim araçlarının bir daha-üretimi üzerinden ilerler. Sistem; vakti, yeri kendi gösterenleriyle ve gösterilenleriyle doldurarak yapay bir demir kafes inşa etmiş, vakte ve yere dair yanlış bir şuur oluşturmuştur. bir daha bu doğrultuda insanın bir daha-üretimine odaklanmış, yanlış bilince sahip tek tip bir insanı sahte-değerler üzerinden kurgulamaya koyulmuştur.
Bütün bunların yanında dini ögeler ve metinler-arasılık da yer almaktadır. Selim İleri’nin “Yarın Yapayalnız” romanındaki Handan Sarp, Emily Dickinson, Nietzsche, James Joyce ve birtakım müzikler üzerinden bu tekniğin imkanları kullanılmıştır. Turgut Uyar, Ece Ayhan, Sevim Burak üzere kimi yazın beşerlerine göndermeler de vardır. El vermek, secdeye varmak, fitre, bıyıksız sakal, secde, Âdem, Harun üzere dini göndermeler (çoğu vakit siyasal İslam eleştirisi) de göze çarpar. Şair, epigraf niteliğindeki sözlere, anjanbmanlara, italik ve bold yazımlara, basamak basamak ilerleyen dizelere, paranteze içrek sözlere yer vermiştir. İlaveten, kara romantizmle yakından alakalı olan tanınan kültür de mana genişlemesine uğrayarak yer alır. Bunun en vurucu örneği “Dokuz Katlı Sıdıka” kitabındaki “Bay Pitt” muhatabıdır. Bay Pitt’in hem soyadı tıpkı vakitte “berrak gözleri” malum aktörü çağrıştırır. Lakin elbet bu nokta bu kadar yüzeysel geçilmemelidir zira Batı medeniyetini imgeliyor üzere gözüken bu kişi hem var olur birebir vakitte yok olur. Varlığının müphem bulunmasına, ondan hiç yanıt gelmemesine karşın Sıdıka bir daha de onu muhatap almıştır. birebir vakitte Sıdıka beraberinde kendisini de muhatap almış olur zira toplumsal sistemi, özetlemek gerekirse ortasında bulunduğumuz sistemi Bay Pitt üzerinden sorgulayan bir karakterdir. Üçüncü kitabın biçimsel özelliklerine de özetlemek gerekirse değinmek gerekirse bu kitap birinci iki kitaptan biçim olarak farklıdır zira tahkiye-şiir diyebileceğimiz bir metindir. Öte yandan, “önsöz, son replik” üzere farklı cinsleri çağrıştıran kısımları “kırk yıl daha sonra” üzere vakit geçişleri ve küçük bir de günlüğü barındırır.
Akıbeti itibariyle Sıdıka ölen veyahut öldürülen bir bayandır lakin Sıdıka’nın yarası artık kanamıyordur. Bu noktada okur, Sıdıka’nın kaybederek ölmediğini, bir daha-üretime dayalı sistemin kaybettiğini sezinler. Lakin Sıdıka temsilindeki özne müphemdir, Sıdıka televizyona ve onun üzere bütün kitlesel medya araçlarıyla yaratılan şov toplumuna kapılmaya teşne bayağı bir bayan mıdır, kadınlık mıdır, bir direniş sembolü müdür, yoksa halkın ta kendisi midir?..
“boyun eğmenin ‘uslu halk’ yaratmadaki
deneyimini, yani
‘dagda’ya gidiyorum
uygun rabbe
hayatın ve mevtin efendisi”
Elbet bu sorunun karşılığını veremeyiz, şiirlerden birinde “kimse kimsenin gerçeği değilmiş” diye bir tabir de yer almakta ancak ben kendimi Sıdıka olarak görmekten alıkoyamadım. Hakikaten, Sıdıka herkese ferdî gerçekliğini gösteren bir ayna olarak da görülebilir. bu biçimdece tahminen de Bay Pittleri yıkmanın yolu birincinin kişinin kendinden geçmektedir…
“(…) belediye başganlarından bağımsız
vali(de)den müsaadeli
kendi odamda ayaklanıyorum
tek imzalı bildiriyle
şu ıslak parmağımla (…)”
Yakın Temas, Deniz Durukan, 192 syf., Kırmızı Kedi Yayınları, 2021.
Muhtemelen bir hayli kişi klasik şiir haricindeki şiirlerin incelenmesini müphem bir saha veyahut imkânsız bir icra olarak görür. Öte yandan bir şairin külliyatına dair kalem oynatmak nereden tutsanız eksik ve kusurlu kalacaktır, tıpkı bu yazı üzere. Şiir hakkında yazmanın bir başka zorluğu ise tenkidin sunduğu imkânlardır zira bu biçimde bir imkân yoktur. O denli ki eskimeye başlayan teorik yaradanımız Eagleton dahi “Şiir Nasıl Okunur” kitabında bize kâfi bir izlek sunmamıştır. Ezcümle, bu yazı incelemeden fazla bir okurun izlenimlerini, düşünümlerini, dikkatlerini içeren bir metin olarak okunmalı…
Romantizm akımı mülkiyet fikrini savunan Voltaireci niyetin karşısına Rousseaucu hali koyan, endüstrileşme ve çağdaşlaşma karşısında insanı ve tabiatı ön plana çıkaran, başta ideoloji olmak üzere müzik, fotoğraf ve edebiyat üzere hoş sanatlarda da kendine genişçe yer bulan tepkisel bir akımdır. Romantizmle aslında dirsek temasıyla gelişen ancak birincinin 1930 yılında Mario Praz tarafınca isimlendirilen kara romantizm de isminden anlaşıldığı üzere tabiatın karanlık görünümlerine, insanın huzursuz, tekinsiz, huzursuz ruh hallerine yer veren, insanı dehşete düşüren bir akımdır. Durukan’ın özellikle birinci iki şiir kitabına baktığımızda bu iki akımı harmanlayan bir üslup sezinlenir. Birinci kitaba ismini veren “şakağına daya beni” isimli şiir “işte uç vermiş bahar/tomurcuklar patlamış, güle mana düşmüş” diye bir bahar havasında başlarken “demek bir rüzgârın sinek tüylü senelera/döndüğü noktadayım” diye devam eder. Birinci iki dizedeki romantik deyiş sinek tüyleriyle bir anda ürpertici bir kisveye bürünür. Öte yandan bir daha birinci iki dizedeki sadelik kendini daha kapalı bir manaya, sembolizme bırakır. Bu ikilik -ikilem değil- birinci iki kitabın sesine sinmiştir. Taş, deniz, kedi, köpek, rüzgâr, martı, ağaç üzere tabiat ögeleriyle birlikte insanın ilkel boyutunun yer alması romantik havayı pekiştiriyor üzere gözükse de aslında bu hava karaya çalar zira tüm bu natürel ögelere karşın insan tabiatından uzakta, çağdaş dünyanın, sistemin içerisindedir: Sistemin içerisinde olmaklık sinek, et, örümcek üzere sözlerle, it üzere sırıtan vakit içinde, cinayetle, idamla huzursuz edici bir hal alarak kara romantizme yaklaşır. Lakin ne romantizm kadar romantik ne de kara romantizm kadar karanlık bir iklim vardır. Bu harman ikliminin içerisinde aşk, kadın-erkek münasebetleri, kişisellik vb. bahisler toplumsalın ortasında eriyerek öne çıkar ancak memnun bir görünüm içerisinde değil: Artık tarih, siyaset ve çağdaşlık iç içe geçerek beşerle, insancıl olanla çatışmaktadır:
“kin ve irin akıyor
yalnızlık akıyor
keyifsizce kıyıya vuran tarihimizden
hiç umut yok uygun çocuk
paka çıkar beni!”
Aşk üzere insani hisler artık yanılgıdır, uzun ölümdür, beklenen memnunluk haline ulaşılamaz, bir yitim kelam konusudur. Bu yitim insanın hislerinden emin olamaması, palavraya meyletmesi, hatta palavrası arzulaması, geleceğe dair umutlarını kaybetmesi üzere formlarda belirir:
“şimdi kuşlar havalanıyor hayallerimizden
her yerimizden
hoş günler istemiştik
uzun soluklu mevsimler
olmadı!”
bir daha de dikkat edilirse okur, bu aksiliklere karşın hayallerden kuşların havalanması ile, gün ve mevsimler ile sade ve romantik bir ses sezer. Fakat bu sesin yanında giderek gürleşen, ünlem işaretine çalan bir ton da sezilir, şiirlerin ritmini de bu iki farklı tonunun ikiliğinden doğan bileşim oluşturmaktadır. Bu doğrultuda giderek ikinci ses ağır basacak ve üçüncü kitapta bu yük daha da belirginleşecektir zira gerek birinci iki şiir kitabındaki şiirler gerekse üçüncü kitaptakiler her daim sorgulayan, yer yer kendisiyle, kendi vücuduyla dalga geçen, insanı ilkel haliyle kabullenen, yapmacıklığa, şov toplumuna, atanmış cinsiyet rollerine direnen ve kimi vakit ironiye yaslanan metinlerden oluşur. Durukan şiirine içkin olan gür ses; siyaseti, faşizmin çeşitli veçhelerini, toplumsal cinsiyet eşitliğini, azınlık haklarını irdeleyerek estetik hassasiyeti elden bırakmadan sistemi eleştirir. En üstte olan “kasları ve iradesi alınmış/ama öfkesi bileylenmiş bir kadın”dır örneğin. Seksen darbesine, idamlara, halklara yapılan zulümlere, derin devlete, ölçülü İslam’a, Felluce’ye göndermeler vardır, halk ayaklanışı yeri gelir bangır bangır zikredilir. Tüm bunların içerisinde insan, kitlesel bağlantı araçlarıyla, reklamlarla ona pompalanan sahte-değerlerle çatışma halinde, şovun, “reklamsallığın” içerisinde benliğini sorgulamaktadır. Zira artık kapitalist strateji üretim araçlarının bir daha-üretimi üzerinden ilerler. Sistem; vakti, yeri kendi gösterenleriyle ve gösterilenleriyle doldurarak yapay bir demir kafes inşa etmiş, vakte ve yere dair yanlış bir şuur oluşturmuştur. bir daha bu doğrultuda insanın bir daha-üretimine odaklanmış, yanlış bilince sahip tek tip bir insanı sahte-değerler üzerinden kurgulamaya koyulmuştur.
Bütün bunların yanında dini ögeler ve metinler-arasılık da yer almaktadır. Selim İleri’nin “Yarın Yapayalnız” romanındaki Handan Sarp, Emily Dickinson, Nietzsche, James Joyce ve birtakım müzikler üzerinden bu tekniğin imkanları kullanılmıştır. Turgut Uyar, Ece Ayhan, Sevim Burak üzere kimi yazın beşerlerine göndermeler de vardır. El vermek, secdeye varmak, fitre, bıyıksız sakal, secde, Âdem, Harun üzere dini göndermeler (çoğu vakit siyasal İslam eleştirisi) de göze çarpar. Şair, epigraf niteliğindeki sözlere, anjanbmanlara, italik ve bold yazımlara, basamak basamak ilerleyen dizelere, paranteze içrek sözlere yer vermiştir. İlaveten, kara romantizmle yakından alakalı olan tanınan kültür de mana genişlemesine uğrayarak yer alır. Bunun en vurucu örneği “Dokuz Katlı Sıdıka” kitabındaki “Bay Pitt” muhatabıdır. Bay Pitt’in hem soyadı tıpkı vakitte “berrak gözleri” malum aktörü çağrıştırır. Lakin elbet bu nokta bu kadar yüzeysel geçilmemelidir zira Batı medeniyetini imgeliyor üzere gözüken bu kişi hem var olur birebir vakitte yok olur. Varlığının müphem bulunmasına, ondan hiç yanıt gelmemesine karşın Sıdıka bir daha de onu muhatap almıştır. birebir vakitte Sıdıka beraberinde kendisini de muhatap almış olur zira toplumsal sistemi, özetlemek gerekirse ortasında bulunduğumuz sistemi Bay Pitt üzerinden sorgulayan bir karakterdir. Üçüncü kitabın biçimsel özelliklerine de özetlemek gerekirse değinmek gerekirse bu kitap birinci iki kitaptan biçim olarak farklıdır zira tahkiye-şiir diyebileceğimiz bir metindir. Öte yandan, “önsöz, son replik” üzere farklı cinsleri çağrıştıran kısımları “kırk yıl daha sonra” üzere vakit geçişleri ve küçük bir de günlüğü barındırır.
Akıbeti itibariyle Sıdıka ölen veyahut öldürülen bir bayandır lakin Sıdıka’nın yarası artık kanamıyordur. Bu noktada okur, Sıdıka’nın kaybederek ölmediğini, bir daha-üretime dayalı sistemin kaybettiğini sezinler. Lakin Sıdıka temsilindeki özne müphemdir, Sıdıka televizyona ve onun üzere bütün kitlesel medya araçlarıyla yaratılan şov toplumuna kapılmaya teşne bayağı bir bayan mıdır, kadınlık mıdır, bir direniş sembolü müdür, yoksa halkın ta kendisi midir?..
“boyun eğmenin ‘uslu halk’ yaratmadaki
deneyimini, yani
‘dagda’ya gidiyorum
uygun rabbe
hayatın ve mevtin efendisi”
Elbet bu sorunun karşılığını veremeyiz, şiirlerden birinde “kimse kimsenin gerçeği değilmiş” diye bir tabir de yer almakta ancak ben kendimi Sıdıka olarak görmekten alıkoyamadım. Hakikaten, Sıdıka herkese ferdî gerçekliğini gösteren bir ayna olarak da görülebilir. bu biçimdece tahminen de Bay Pittleri yıkmanın yolu birincinin kişinin kendinden geçmektedir…
“(…) belediye başganlarından bağımsız
vali(de)den müsaadeli
kendi odamda ayaklanıyorum
tek imzalı bildiriyle
şu ıslak parmağımla (…)”