Türkân İldeniz, üçüncü şiir kitabına verdiği isim üzere, sahiden de Buz Altında Bir Yanardağ. Çok derin katmanlarda tuttuğu ortasındaki ateş, sonunda bir daha gün yüzüne çıktı. Onu bilenler için o ateş yıllardır, epey derinlerde sessiz duruyordu. Bilmeyenler içinse onu tanımak ismine, şiirlerinin bir daha gün yüzüne çıkması kıymetliydi. Türkân İldeniz’in şiirlerini bir daha hatırlamak, yalnızca şiir tarihimiz için değil, bayan yazınının oluşması ismine verilen çabayı anlamamız açısından da fazlaca değerli.
Taşra Kızının Deliceleri, Türkân İldeniz, 56 syf., Everest Yayınları, 2021.
1966 yılında “Taşra Kızının Deliceleri”, 1967 yılında “Havva Çıkmazı” isimli şiir kitaplarını yayınlayan Türkân İldeniz, altmışlı senelerda yazdıklarıyla kendinden kelam ettirmiş, devrin sayılı bayan şairleri ortasına girmişti. Ne yazık ki daha sonraki senelerda yazdığı, mecmualarda vakit zaman yayınladığı şiirlerinin “Buz Altında Yanardağ” ismiyle kitaplaşması için elli küsur yıl geçmesi gerekti. halbuki ki ellilerin sonundan yetmişlerin birinci yarısına kadar şiir dünyasında faal olarak yer almış, şiirleri hayli ilgi görmüştü İldeniz’in. Onun geri çekilmesi, konuşmama sonucu ya da sessizliğinde bayan şairlerin var olma uğraşının yarattığı güçlü çabanın de tesiri olabilir mi? İldeniz’in konuşmama sonucunın sebebini anlamak için, kitaplarının editörlüğünü yapan, bir daha basılıp bugüne ulaşmasında büyük emeği olan şair Betül Dünder’in aktardıklarını dikkate almakta yarar var. Türkân İldeniz’in suskunluğunda, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Sen şiirini yaz, şiir ve kendin üzerine hiç konuşma” kelamları tesirli olmuş görünüyor. Tahminen de bilmediğimiz diğer bir kırılma noktası daha vardır. halbuki ki ellili yılların ikinci yarısı, altmışlar şiirde bayanların varlığını gösterdiği, sayıca az da olsalar kuvvetli bir çıkış yaptıkları bir periyottu. Türkân İldeniz’in birinci şiiri 1957 yılında Varlık Dergisi’nde yayınladığında, Gülten Akın çabucak hemen bir yıl evvel, 1956 yılında birinci şiir kitabını çıkarmıştı. Sennur Sezer’in birinci şiiri de İldeniz’den bir yıl daha sonra, 1958 yılında bir mecmuada yayınlanacaktı. 1959’da ise Melisa Gürpınar yazın ömrüne başlayacaktı. Yani sayıları bir elin parmağını geçmeyecek olsa da, bayanların kaleminden sivil bir tarih yazılmaya başlanmıştı.
Kaldı ki, Türkân İldeniz altmışlı yılların çok faal isimlerinden biri olarak anılıyor. Altmışlı yılların şiirine bakıldığında, Garip akımını ve İkinci Yeni’yi sert lisanla eleştiren, 40 jenerasyonunun toplumcu gerçekçi anlayışından farklı yeni bir toplumcu gerçekçi anlayışın hâkim olduğu görülür. O senelerda, özünde toplumcu anlayışın korunduğunu, birebir vakitte evvelki jenerasyonun aktardığı emek, adalet, direnç, hak ve gayret arayışının altmış neslinde daha da politikleştiğini görürüz. Devrin politik ortamının yarattığı nazarance özgürlük rüzgarı, sol fikrin yükselmesi, dünyadaki özgürlük hareketi, öğrenci ve personel hareketleri, 68 nesli, şiirde toplumcu gerçekçi anlayışın tesir alanın epeyce daha genişlemesine niye olmuştu. Kentleşme, birey, tabiat ve diyalektik de toplumcu anlayışın sıkıntılarına yansımıştı. Türkân İldeniz de bu hassaslıkla lirik şiirlere imza attı. Devrin bayan şairlerinden Gülten Akın şiirinde toplumsal sıkıntılar, sınıfsal eşitsizlikle birlikte cinsiyet eşitsizliği, bayanın ötekileştirilmesi ve tabiat öne çıkarken, Sennur Sezer personel sınıfını, hak, adalet çabasını ve işçi bayanı şiirinin merkezine koyar. Melisa Gürpınar da hanımın birey olma uğraşını, toplumsal pozisyonunu, evlilik kurumunu, küçük detaylar üzerinden irdeleyen, yer yer anlatımcı bir şiir usulüyle lisana getirmişti.
Buz Altında Yanardağ, Türkân İldeniz, 94 syf., Everest Yayınları, 2021.
Türkân İldeniz’in ise toplumsal hassaslıkla birlikte insani bedelleri, bireyi, hanımın varoluşunu, özgürlüğü, cinsiyet eşitsizliğini, bilhassa de “kendini bulmak” sorunsalını öncelediğini görürüz. Kendini bulmak sorununu aşkla birlikte ele alır İldeniz. Bunun ortasında tutku da vardır. O tutkuyu öne çıkarmasında aşkı bir simge olarak kullandığını görürüz. Tutku; özgürleşme, toplumsal baskıyı, yasakları, günah diye sunulanları savma ve o yolda kendi bulma olarak yansır telaffuzuna. Bir yanıyla da, kapıyı açıp gitmenin kılavuzudur aşk. Gitme isteği, zincirleri kırma isteğiyle birleşir. “Taşra Kızının Deliceleri” isimli kitabında, “Tutsak Sevi” şiirinde, her an zincirlerinden kopmayı, çekip gitmeyi tasarladığından kelam eder. Lakin bunu aşkla birlikte ele alır. “Yasaları düşman, yargıları ne çirkin/ Beni senden zorla kopardılar yiğidim” dizeleriyle toplumun yargısını, kanunların bile aşka olan düşmanlığını lisana getirirken, “Doğuştan öksüzdüm ben, yabancıydım” dizesiyle de hanımın birey olarak kıymetinin olmamasından, ötekileştirilmesinden kelam eder. bir daha “Ak -Kara” isimli şiirinde “Evrende yerimi aradım ömrüm boyunca”, “Kaçak III” şiirinde “Ben yenilenmek istiyorum” dizelerine rastlarız. olağan olarak örnekler bunlarla hudutlu değil. Türkan İldeniz’in bu bakışını, bu tutumunu gösterecek hayli fazla dizesi var şiirlerinde.
Yenilenmek, kendini bulmak, kendinden kaçmak, konuttan kaçmak, âşık olmak; yeni bir ben oluşturmanın yolu olarak ele alınır İldeniz şiirinde. Konut imgesi, bayanın rolünün belirginleştiği, dikte edildiği bir yer olması manasında kıymetli onun şiirinde. O niçinle mesken, bir yer olarak kaçılması gereken yerdir. ötürüsıyla şiirlerinde konut içi yaşama dair (bir şiir hariç) pek bir kıpırtı yoktur. Mesken, evliliğin, kurumsal sistemin modülü olduğundan, dağıtılan roller de bu kurumsallaşmayı takviyeler. O ise bu rolleri içselleştirmez. ötürüsıyla mesken büsbütün ölüdür onun şiirlerinde. Bunun yerine, kendini özgür hissettiği en değerli yerler; sokak, gökyüzü, deniz, liman ve geniş yeşillikler çoğunlukla girer şiirlerine. Şiirlerinde oldukcaça yıldızlardan kelam etmesi, onların uzak bir diyarı ima etmesindendir. birebir vakitte kimsenin onu bulamayacağı kadar uzak bir diyar, ortasındaki sonsuza ulaşma isteğinin cisimleşmiş hali diyebiliriz yıldızlar için. Yıldızlar, bununla birlikte aydınlığa ulaşmada kıymetli bir simgedir. Yıldızlarla aramızdaki mesafe, yıldızların uzaklığı, aydınlığa kavuşmanın şiddetli uğraşı olarak da ele alınabilir.
Aşk ise bir özgürlük alanı olarak yer alır onun şiirlerinde. Aşktan kelam etmesi, aşka kapıldığını ilan etmesi de tabuları, yargıları kırma edimidir. bununla birlikte aşkı bir aydınlanma, benliği oluşturmadaki kıymetli bir geçit olarak görür. “Devleri Yakından Gördüm Hepsi Cüce” şiirindeki “Hadi karanlığınızla kalın. Beni Kaptan bekliyor gemiye yetişeceğim” dizeleri kurtuluşu, aydınlanmayı bir daha aşkla bir arada ele aldığını gösterir. (Kaptan vurgusu şiirlerinde fazlacalukla geçer. Bilhassa sekiz kısımdan oluşan Kaçak şiirleriyle, Attila İlhan’ın Kaptan şiirlerine gönderme yapar.) Şiirin tamamına baktığımızda, “dev” imgesinin bize öğretilmiş olan, yanlışsız diye sunulan, büyütüp kutsallaştırdıklarımızla ilgili olduğu görülür. “Cüce” de o büyüttüklerimizin küçüklüğüne vurgudur. Nihayetinde bir hiledir devlik. Bu şiir, 1958 yılında yazılmış. O günden bugüne bize sunulanlara baktığımızda, bunun ne kadar haklı bir kıymetlendirme olduğunu anlıyoruz. örneğin bugün çoğunlukla duyduğumuz yahut bize gösterilen “dev yapılar, dev salonlar, dev mitingler, dev karşılama, dev indirim…” fotoğrafları küçülen insanlığı da anlamamıza imkan sağlıyor. Türkân İldeniz’in şiirlerinde devlik ve cücelik insani pahalar bağlamında da ele alınıyor. İldeniz, küçülen insanın, büyüyen hilenin fotoğrafını çekiyor bir manada. O yüzden, tüm bu oyunun ortasında insanın kendini bulma uğraşına, varlık ve hiçlik sorununu de katıyor. bir daha “Kaçak III” şiirinde “ellerim kendi üstüme kenetliydi bunu buldum/ çağımız armağanı yönsüzlüğümü -bunaltımı- korkumu/ her şeye bedel hiçliğimi buldum özetlemek gerekirse” dizeleri insanın cihandaki pozisyonunu anlamlandırma gayretini da içeriyor. Varoluşçuluk ideolojisinin tesirlerini taşıyan bu dizeler “varlık kadar hiçliğin de kıyılarında” dolaştırıyor bizi.
Havva Çıkmazı, Türkân İldeniz, 64 syf., Everest Yayınları, 2021.
Türkân İldeniz’in kendini bulma ediminde kimlik sıkıntısı de öne çıkıyor. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğini, üretilen ve aktarılan klasik bayan kimliğini kırma uğraşını da görürüz onun şiirlerinde. En başa, başlangıç noktasına kadar masraf. Havva Çıkmazı kitabındaki şiirler, yaratılış öyküsüne kadar uzanır. “İlk Günah” şiiri de buna göndermedir. “İlk palavra, birinci haram, birinci günah/ Biz yoklukta yokken var oldu/ Canavar kahırların siyahlığınca siyah/ Bu ulu leke ifritçe/ O günden alnımıza vuruldu/… İnsanlık Havva’nın günahından sorumlu” dizelerinde, bu ulu lekenin hanımın alnına damgalanmasıyla bir arada, en baştan beri bayana nasıl bakıldığının, nasıl konumlandırıldığının tespitini görürüz. Kimlik problemi yalnızca bayan üzerinden ele alınmaz İldeniz şiirinde. Topluma da seslenir. Bu seslenişten çift mana çıkarabiliriz. Kişinin hem kişisel seyahatinde kendini unutmaması, kendi olması; tıpkı vakitte yaşadığı toplumun köklerini hatırlatma isteği. örneğin “Yitikler Çıkmazı” şiirindeki, “Herkes kendini bir diğeri sanıyor/ Hepsinde bir huzursuz soluk/ Unutmuşlar- hiç biri kimliğini bilmiyor” dizeleri bu açıdan kıymetlendirilebilir. Bu seslenişe kendi seyahatini da katar İldeniz. Bir yanıyla otobiyografik özellikler de barındırır bu şiir.
Saç imgesi de şiirlerinde fazlacaça geçer. Saç hem hanımın pozisyonunu, kimliğini işaret eder birebir vakitte onu kökle özdeşleştirir. “Uzanı” şiirindeki “Saçlar/ Yaşanmaya adanan/ Yere eğik/ Uzarlar” dizeleri ve “Yarış” şiirindeki “Erkek evlat doğurmamış/ Hay benim de saçım kısa olmalıydı/ Demek ben doğunca ağladı meskenin saçakları” dizeleri, erkekle bayanın kurulan bu sistemde nasıl ağırlandığını göstermesi açısından dikkate paha. Kız çocuğunun hayata gelmesi tasayla, oğlanın da sevinçle karşılanmasından kelam eder. halbuki hanımın saçlarının yere eğikliği, yaşanmaya adanması, kökün kaynağının bayan bulunmasına vurgudur. “Uzanı” şiirinin devamında ağaç ve bayan içinde kurduğu bağda da bu ima vardır. Ağacın kısımları gökyüzüne yanlışsız uzar lakin kökleri topraktadır. bayanın saçının aşağıya hakikat uzaması, kökleri işaret eder. Eğikliğinde de ötekileştirmenin yansıması görünür.
Daha evvel kitap olarak basılmamış, uzun mühlet çekmecesinde gizli kalmış, “Buz Altında Yanardağ” kitabı da 1968’den bugüne kadar yazdığı şiirlerden oluşuyor. “Buz Altında Yanardağ” evvelki şiirlerle tıpkı izleği taşıyor. Lakin bu kitapta 68 neslini, çiçek çocuklarını, savaş aksisi telaffuzlarını, sömürgeciliğe karşı duruşunu, periyodun politik olaylarını, yaşanan katliamlara karşı verdiği yansıyı daha net biçimde görüyoruz. “Temmuza Karşı” şiirindeki “hangi acı denenmedi ki bizde/ kitap yakılan yıldan/ insan yakılan yere vardık” dizelerinde olduğu üzere.
Türkân İldeniz her ne kadar şiir ortamından uzak durmuş, az yazıp yayınlamışsa da, şiire adanmış bir hayat onunkisi. Şiir en büyük aşkı. Hem bir şiir özünden farklı kalabilir mi ki? İldeniz’in Buz Altında Yanardağ’da dediği üzere: “Şiirin rengi solmaz/ … dipdiri çıkar sayfalardan, bin yılları aşarak…”
Taşra Kızının Deliceleri, Türkân İldeniz, 56 syf., Everest Yayınları, 2021.
1966 yılında “Taşra Kızının Deliceleri”, 1967 yılında “Havva Çıkmazı” isimli şiir kitaplarını yayınlayan Türkân İldeniz, altmışlı senelerda yazdıklarıyla kendinden kelam ettirmiş, devrin sayılı bayan şairleri ortasına girmişti. Ne yazık ki daha sonraki senelerda yazdığı, mecmualarda vakit zaman yayınladığı şiirlerinin “Buz Altında Yanardağ” ismiyle kitaplaşması için elli küsur yıl geçmesi gerekti. halbuki ki ellilerin sonundan yetmişlerin birinci yarısına kadar şiir dünyasında faal olarak yer almış, şiirleri hayli ilgi görmüştü İldeniz’in. Onun geri çekilmesi, konuşmama sonucu ya da sessizliğinde bayan şairlerin var olma uğraşının yarattığı güçlü çabanın de tesiri olabilir mi? İldeniz’in konuşmama sonucunın sebebini anlamak için, kitaplarının editörlüğünü yapan, bir daha basılıp bugüne ulaşmasında büyük emeği olan şair Betül Dünder’in aktardıklarını dikkate almakta yarar var. Türkân İldeniz’in suskunluğunda, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Sen şiirini yaz, şiir ve kendin üzerine hiç konuşma” kelamları tesirli olmuş görünüyor. Tahminen de bilmediğimiz diğer bir kırılma noktası daha vardır. halbuki ki ellili yılların ikinci yarısı, altmışlar şiirde bayanların varlığını gösterdiği, sayıca az da olsalar kuvvetli bir çıkış yaptıkları bir periyottu. Türkân İldeniz’in birinci şiiri 1957 yılında Varlık Dergisi’nde yayınladığında, Gülten Akın çabucak hemen bir yıl evvel, 1956 yılında birinci şiir kitabını çıkarmıştı. Sennur Sezer’in birinci şiiri de İldeniz’den bir yıl daha sonra, 1958 yılında bir mecmuada yayınlanacaktı. 1959’da ise Melisa Gürpınar yazın ömrüne başlayacaktı. Yani sayıları bir elin parmağını geçmeyecek olsa da, bayanların kaleminden sivil bir tarih yazılmaya başlanmıştı.
Kaldı ki, Türkân İldeniz altmışlı yılların çok faal isimlerinden biri olarak anılıyor. Altmışlı yılların şiirine bakıldığında, Garip akımını ve İkinci Yeni’yi sert lisanla eleştiren, 40 jenerasyonunun toplumcu gerçekçi anlayışından farklı yeni bir toplumcu gerçekçi anlayışın hâkim olduğu görülür. O senelerda, özünde toplumcu anlayışın korunduğunu, birebir vakitte evvelki jenerasyonun aktardığı emek, adalet, direnç, hak ve gayret arayışının altmış neslinde daha da politikleştiğini görürüz. Devrin politik ortamının yarattığı nazarance özgürlük rüzgarı, sol fikrin yükselmesi, dünyadaki özgürlük hareketi, öğrenci ve personel hareketleri, 68 nesli, şiirde toplumcu gerçekçi anlayışın tesir alanın epeyce daha genişlemesine niye olmuştu. Kentleşme, birey, tabiat ve diyalektik de toplumcu anlayışın sıkıntılarına yansımıştı. Türkân İldeniz de bu hassaslıkla lirik şiirlere imza attı. Devrin bayan şairlerinden Gülten Akın şiirinde toplumsal sıkıntılar, sınıfsal eşitsizlikle birlikte cinsiyet eşitsizliği, bayanın ötekileştirilmesi ve tabiat öne çıkarken, Sennur Sezer personel sınıfını, hak, adalet çabasını ve işçi bayanı şiirinin merkezine koyar. Melisa Gürpınar da hanımın birey olma uğraşını, toplumsal pozisyonunu, evlilik kurumunu, küçük detaylar üzerinden irdeleyen, yer yer anlatımcı bir şiir usulüyle lisana getirmişti.
Buz Altında Yanardağ, Türkân İldeniz, 94 syf., Everest Yayınları, 2021.
Türkân İldeniz’in ise toplumsal hassaslıkla birlikte insani bedelleri, bireyi, hanımın varoluşunu, özgürlüğü, cinsiyet eşitsizliğini, bilhassa de “kendini bulmak” sorunsalını öncelediğini görürüz. Kendini bulmak sorununu aşkla birlikte ele alır İldeniz. Bunun ortasında tutku da vardır. O tutkuyu öne çıkarmasında aşkı bir simge olarak kullandığını görürüz. Tutku; özgürleşme, toplumsal baskıyı, yasakları, günah diye sunulanları savma ve o yolda kendi bulma olarak yansır telaffuzuna. Bir yanıyla da, kapıyı açıp gitmenin kılavuzudur aşk. Gitme isteği, zincirleri kırma isteğiyle birleşir. “Taşra Kızının Deliceleri” isimli kitabında, “Tutsak Sevi” şiirinde, her an zincirlerinden kopmayı, çekip gitmeyi tasarladığından kelam eder. Lakin bunu aşkla birlikte ele alır. “Yasaları düşman, yargıları ne çirkin/ Beni senden zorla kopardılar yiğidim” dizeleriyle toplumun yargısını, kanunların bile aşka olan düşmanlığını lisana getirirken, “Doğuştan öksüzdüm ben, yabancıydım” dizesiyle de hanımın birey olarak kıymetinin olmamasından, ötekileştirilmesinden kelam eder. bir daha “Ak -Kara” isimli şiirinde “Evrende yerimi aradım ömrüm boyunca”, “Kaçak III” şiirinde “Ben yenilenmek istiyorum” dizelerine rastlarız. olağan olarak örnekler bunlarla hudutlu değil. Türkan İldeniz’in bu bakışını, bu tutumunu gösterecek hayli fazla dizesi var şiirlerinde.
Yenilenmek, kendini bulmak, kendinden kaçmak, konuttan kaçmak, âşık olmak; yeni bir ben oluşturmanın yolu olarak ele alınır İldeniz şiirinde. Konut imgesi, bayanın rolünün belirginleştiği, dikte edildiği bir yer olması manasında kıymetli onun şiirinde. O niçinle mesken, bir yer olarak kaçılması gereken yerdir. ötürüsıyla şiirlerinde konut içi yaşama dair (bir şiir hariç) pek bir kıpırtı yoktur. Mesken, evliliğin, kurumsal sistemin modülü olduğundan, dağıtılan roller de bu kurumsallaşmayı takviyeler. O ise bu rolleri içselleştirmez. ötürüsıyla mesken büsbütün ölüdür onun şiirlerinde. Bunun yerine, kendini özgür hissettiği en değerli yerler; sokak, gökyüzü, deniz, liman ve geniş yeşillikler çoğunlukla girer şiirlerine. Şiirlerinde oldukcaça yıldızlardan kelam etmesi, onların uzak bir diyarı ima etmesindendir. birebir vakitte kimsenin onu bulamayacağı kadar uzak bir diyar, ortasındaki sonsuza ulaşma isteğinin cisimleşmiş hali diyebiliriz yıldızlar için. Yıldızlar, bununla birlikte aydınlığa ulaşmada kıymetli bir simgedir. Yıldızlarla aramızdaki mesafe, yıldızların uzaklığı, aydınlığa kavuşmanın şiddetli uğraşı olarak da ele alınabilir.
Aşk ise bir özgürlük alanı olarak yer alır onun şiirlerinde. Aşktan kelam etmesi, aşka kapıldığını ilan etmesi de tabuları, yargıları kırma edimidir. bununla birlikte aşkı bir aydınlanma, benliği oluşturmadaki kıymetli bir geçit olarak görür. “Devleri Yakından Gördüm Hepsi Cüce” şiirindeki “Hadi karanlığınızla kalın. Beni Kaptan bekliyor gemiye yetişeceğim” dizeleri kurtuluşu, aydınlanmayı bir daha aşkla bir arada ele aldığını gösterir. (Kaptan vurgusu şiirlerinde fazlacalukla geçer. Bilhassa sekiz kısımdan oluşan Kaçak şiirleriyle, Attila İlhan’ın Kaptan şiirlerine gönderme yapar.) Şiirin tamamına baktığımızda, “dev” imgesinin bize öğretilmiş olan, yanlışsız diye sunulan, büyütüp kutsallaştırdıklarımızla ilgili olduğu görülür. “Cüce” de o büyüttüklerimizin küçüklüğüne vurgudur. Nihayetinde bir hiledir devlik. Bu şiir, 1958 yılında yazılmış. O günden bugüne bize sunulanlara baktığımızda, bunun ne kadar haklı bir kıymetlendirme olduğunu anlıyoruz. örneğin bugün çoğunlukla duyduğumuz yahut bize gösterilen “dev yapılar, dev salonlar, dev mitingler, dev karşılama, dev indirim…” fotoğrafları küçülen insanlığı da anlamamıza imkan sağlıyor. Türkân İldeniz’in şiirlerinde devlik ve cücelik insani pahalar bağlamında da ele alınıyor. İldeniz, küçülen insanın, büyüyen hilenin fotoğrafını çekiyor bir manada. O yüzden, tüm bu oyunun ortasında insanın kendini bulma uğraşına, varlık ve hiçlik sorununu de katıyor. bir daha “Kaçak III” şiirinde “ellerim kendi üstüme kenetliydi bunu buldum/ çağımız armağanı yönsüzlüğümü -bunaltımı- korkumu/ her şeye bedel hiçliğimi buldum özetlemek gerekirse” dizeleri insanın cihandaki pozisyonunu anlamlandırma gayretini da içeriyor. Varoluşçuluk ideolojisinin tesirlerini taşıyan bu dizeler “varlık kadar hiçliğin de kıyılarında” dolaştırıyor bizi.
Havva Çıkmazı, Türkân İldeniz, 64 syf., Everest Yayınları, 2021.
Türkân İldeniz’in kendini bulma ediminde kimlik sıkıntısı de öne çıkıyor. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğini, üretilen ve aktarılan klasik bayan kimliğini kırma uğraşını da görürüz onun şiirlerinde. En başa, başlangıç noktasına kadar masraf. Havva Çıkmazı kitabındaki şiirler, yaratılış öyküsüne kadar uzanır. “İlk Günah” şiiri de buna göndermedir. “İlk palavra, birinci haram, birinci günah/ Biz yoklukta yokken var oldu/ Canavar kahırların siyahlığınca siyah/ Bu ulu leke ifritçe/ O günden alnımıza vuruldu/… İnsanlık Havva’nın günahından sorumlu” dizelerinde, bu ulu lekenin hanımın alnına damgalanmasıyla bir arada, en baştan beri bayana nasıl bakıldığının, nasıl konumlandırıldığının tespitini görürüz. Kimlik problemi yalnızca bayan üzerinden ele alınmaz İldeniz şiirinde. Topluma da seslenir. Bu seslenişten çift mana çıkarabiliriz. Kişinin hem kişisel seyahatinde kendini unutmaması, kendi olması; tıpkı vakitte yaşadığı toplumun köklerini hatırlatma isteği. örneğin “Yitikler Çıkmazı” şiirindeki, “Herkes kendini bir diğeri sanıyor/ Hepsinde bir huzursuz soluk/ Unutmuşlar- hiç biri kimliğini bilmiyor” dizeleri bu açıdan kıymetlendirilebilir. Bu seslenişe kendi seyahatini da katar İldeniz. Bir yanıyla otobiyografik özellikler de barındırır bu şiir.
Saç imgesi de şiirlerinde fazlacaça geçer. Saç hem hanımın pozisyonunu, kimliğini işaret eder birebir vakitte onu kökle özdeşleştirir. “Uzanı” şiirindeki “Saçlar/ Yaşanmaya adanan/ Yere eğik/ Uzarlar” dizeleri ve “Yarış” şiirindeki “Erkek evlat doğurmamış/ Hay benim de saçım kısa olmalıydı/ Demek ben doğunca ağladı meskenin saçakları” dizeleri, erkekle bayanın kurulan bu sistemde nasıl ağırlandığını göstermesi açısından dikkate paha. Kız çocuğunun hayata gelmesi tasayla, oğlanın da sevinçle karşılanmasından kelam eder. halbuki hanımın saçlarının yere eğikliği, yaşanmaya adanması, kökün kaynağının bayan bulunmasına vurgudur. “Uzanı” şiirinin devamında ağaç ve bayan içinde kurduğu bağda da bu ima vardır. Ağacın kısımları gökyüzüne yanlışsız uzar lakin kökleri topraktadır. bayanın saçının aşağıya hakikat uzaması, kökleri işaret eder. Eğikliğinde de ötekileştirmenin yansıması görünür.
Daha evvel kitap olarak basılmamış, uzun mühlet çekmecesinde gizli kalmış, “Buz Altında Yanardağ” kitabı da 1968’den bugüne kadar yazdığı şiirlerden oluşuyor. “Buz Altında Yanardağ” evvelki şiirlerle tıpkı izleği taşıyor. Lakin bu kitapta 68 neslini, çiçek çocuklarını, savaş aksisi telaffuzlarını, sömürgeciliğe karşı duruşunu, periyodun politik olaylarını, yaşanan katliamlara karşı verdiği yansıyı daha net biçimde görüyoruz. “Temmuza Karşı” şiirindeki “hangi acı denenmedi ki bizde/ kitap yakılan yıldan/ insan yakılan yere vardık” dizelerinde olduğu üzere.
Türkân İldeniz her ne kadar şiir ortamından uzak durmuş, az yazıp yayınlamışsa da, şiire adanmış bir hayat onunkisi. Şiir en büyük aşkı. Hem bir şiir özünden farklı kalabilir mi ki? İldeniz’in Buz Altında Yanardağ’da dediği üzere: “Şiirin rengi solmaz/ … dipdiri çıkar sayfalardan, bin yılları aşarak…”