Cenk Ağcabay
Devrimci hayatının 22 yılı aşan bir müddetsini Türkiye hapishanelerinde geçiren Dr. Hikmet Kıvılcımlı, hapishanede yazdığı Edebiyat-ı Cedide’nin Otopsisi isimli kitabının girişinde, dört duvar ortasına kapatılarak izole edilen insanın birinci yapacağı işin “duvarlarla konuşmak” olduğunu söyler. Ona göre, duvarlar ortasına kapatılmış fazlaca farklı kategorilerden insanın ortak noktası, “oldukça kez, en içten, en samimi his ve niyetlerini bu duvarlarla”(1) paylaşmalarıdır. Bu paylaşımlara katılmak, duvarlar ortasına kapatılmış insanın izolasyona karşı bir direnişi olarak da kabul edilebilir.
Kıvılcımlı hapishane duvarları aracılığıyla gerçekleşen konuşmalardan kimi örnekleri tıpkı yerde aktarır: “Orada kocaman bir yüreğin okla delinmiş kanayan görünüşüyle yan yana duran ‘Esrar Kabağı’ndan, bütün bir dünya üstüne yaslanmış ‘Orak Çekiç’lere kadar çeşit çeşit fotoğraflara ve ‘Ah Felek! Yandı Yürek’ çığlığından, ‘Bütün ülkelerin emekçileri birleşiniz” haykırışına dek, her telden sloganlara, özlü kelamlara, parolalara rastlayabilirsiniz… ve bunlar, bir dem, bir göz kırpımı vakitte, sizi sizdilk evvel bu dehlizden gelmiş geçmişlerle acı tatlı tanıştırırlar.”
Dr. Hikmet Kıvılcımlı 1921 yılında başlayan ve 1971 yılında vefatıyla sona eren devrimci siyasal hayatı boyunca 22 yılı aşan bir süre Türkiye Finans-kapitalinin zindanlarına kapatıldı ve ülkenin bu dehlizlerden geçmiş epeyce farklı kategoriden insanlarıyla tanıştı, onlarla etkileşim içine girdi. Kemal Tahir hapishanede bir süre birlikte kaldığı Kıvılcımlı’nın günlük çalışma usulünü anlattığı bir yerde, onun epeyce çeşitli hususları içeren not defterleri içinde mahallî deyiş ve kelamları kaydettiği defterlerin de bulunduğu bilgisini verir.(2)
22 yılı aşan kapatılmanın kararı, onlarca yepyeni bilimsel çalışma olacaktır. İdeolojiden tarihe, sosyolojiden antropolojiye uzanan geniş bir alan bu kapatılma senelerında taranacak, Marksist bütünlük anlayışı çerçevesinde yeni bilimsel sentezlere hakikat yol alınacaktır. Onun hapishane duvarları içinde yanıtlamaya çalıştığı soruların kapsamı, hem de paradoksal olarak, Türkiye hapishanelerinin gerçek bir toplumsal bilim yuvasına nasıl dönüştürüldüğünün çarpıcı bir görünümünü sunar.
SORULAR SORULAR…
Avrasya’nın Batı ucundaki yalıtık, fakir bir ada nasıl oldu da dünya kapitalizminin merkezi pozisyonuna geldi? Hangi tarihi ve toplumsal dinamikler bu dönüşümün yolunu açtı? Doğu’nun binlerce yıllık güçlü ve gelişmiş uygarlıkları niye bu yalıtık adanın insanlarının açtığı yolu tüm imkanlarına karşın açamadı? Kıvılcımlı’nın bu soruya verdiği cevapların en kapsamlısı 1965 yılından yayınlanan bir kitabında bulunur.(3)
Bir öbür soru: Kendi tabiriyle, “yalnız sürü ekonomisini” bilen, “ne tarım ismini alacak formda toprak işlemeyi” ne de “toprak üstünde kişi mülkiyetini” bilmeyen birinci Osmanlılar nasıl oldu da bir cihan imparatorluğunun temellerini attı? Bunun “sırrı” neydi? Karşılığını iki ana kısma ayırmıştı: Osmanlı tarihinin hususu ve Osmanlı tarihinin ruhu.(4) Osmanlı tarihi yazımı alanında Marksist usulün kullanıldığı birinci eser olma özelliğini taşıyan bu çalışma büyük ölçüde Çankırı ve Kırşehir hapishanelerinde kaleme alınmıştı.
Marx, Hegel ve onun diyalektiği üzerine özgün bir çalışma yapmak istiyordu. Öbür kimi projeleri üzere bu da gerçekleşmedi. Hegel’in felsefi mirasıyla Marksizm içindeki münasebet üzerine hayli tartışıldı. Hapishanelerde yanıtlanmaya çalışan sorulardan birisi bu münasebetin niteliği üzerineydi. Bu alaka üzerine kapsamlı bir cevap hapishanelerde uzunca bir vakit evvel verildi fakat bugünlerde gün ışığına çıktı.(5)
Michael Löwy bir yazısında, İtalya’da faşist iktidar tarafınca duvarlar ortasına kapatılan devrimci Antonio Gramsci’nin hapishanedeki teorik ve siyasal çalışmalarından oluşan yapıtı için “yaratıcı Marksizm vahası” tabirini kullanır. Gramsci meselade de izolasyon direnişle kırılmış, direniş devrimci niyet ve devrimci iradenin bileşimine dayanmıştı. Hapishaneler Kıvılcımlı ve Gramsci’nin pratiklerinde “yaratıcı Marksizm vahalarına” dönüşmüştü.
Geçmişten Geleceğe Kıvılcımlı’yı Anlamak, Der: Muharrir: Candaş Ayan , Cenk Ağcabay , Ulaş Taştekin, 296 syf., NotaBene Yayınları, 2021.
11 Ekim Türkiye hapishanelerinde “Yaratıcı Marksizm Vahası” oluşturan Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın 50. mevt yıldönümü. NotaBene Yayınevi tarafınca yayınlanan “Geçmişten Geleceğe Kıvılcımlı’yı Anlamak”(6) başlıklı kitapta, onun teorik mamüllerine ve devrimci siyasi hayatına daha yakından bakmayı hedefleyen yazıları bir ortaya getirdik. Yazıların bahisleri muharrirlerin çalışma alanlarına bağlı olarak şekillendi.
Ümit Hassan, Marx ve Engels’in Alman İdeolojisi ve Grundrisse üzere yapıtlarında ortaya koydukları üretici güçler teriminin Kıvılcımlı tarafınca İbn-i Haldun’un kimi kavramlarını da içererek nasıl geliştirildiğini özlü bir halde gözler önüne serdi.
Ali Efe, Marx’ın Kapital birinci cildinin yayınlanması daha sonrası tarihe yönelen ilgi ve okumalarının niçinlerini tartıştı. Hekim Hikmet Kıvılcımlı’nın tarih çalışmalarıyla tarihi maddeci teorinin gelişim çizgisi içindeki bağları kuran Efe, okuyucuyu, Marx ve Engels’in yapıtlarıyla başlayan ve tarihi materyalizme dair çağdaş çalışmalara uzanan geniş bir alana yayılmış uzun bir seyahate çıkarıyor. Marx’ın hayatının son senelerında yutarcasına okuduğu tarih çalışmalarından, Etnoloji Defterleri’nden Hekim Hikmet Kıvılcımlı’nın Tarih, İhtilal, Sosyalizm’ine nasıl ulaşıldığını gösteriyor.
Canan Özcan Eliaçık, kitaba Hikmet Kıvılcımlı’nın tarihçi tarafını tartışan bir çalışmayla katıldı. Özcan Eliaçık, Kıvılcımlı’nın metafizik tarih yaklaşımlarına dönük tenkitlerini ortaya koyarken onun toplumsal tarih anlayışına yakın bir noktada ele alınabileceğini ortaya koyuyor.
Barış Aydın, “Kaybolmuş Sosyalizmin Eskicileri: Ernst Bloch ve Dr. Hikmet Kıvılcımlı” başlıklı yazısında, bu iki ismi din, kültür ve gelenek üzere kadim mirasa dönük tespitleri çerçevesinde mukayeseli olarak ele aldı. Aydın, Bloch ve Kıvılcımlı külliyatlarını, insanın kolektif hareketinin kuruculuğu, bu özne temelli bakışın tetiklediği devrimci romantik izleklerin niteliği, dinî mirasın devrimci temellükü ve tarih, din ve geleneğin sosyalist teoriye ikmaline odaklanan dört temel başlıkta inceledi.
Ulaş Taştekin yazısında, Kıvılcımlı’nın emperyalizm teorisiyle Türkiye’deki sınıflar analizine dönük yaklaşımlarını ele aldı. Kıvılcımlı’nın Türkiye’nin özgüllüklerine dair yaklaşımını eşitsiz gelişme ve üretim biçimlerinin eklemlenmesi kavramları çerçevesinde tartışan Taştekin, Kıvılcımlı’nın çalışmalarını Leninist emperyalizm teorisinin gelişkin bir eseri olarak konumlandırıyor.
Ben, “Dr. Hikmet ve TKP, Lakin Hangisi” başlıklı yazımda, Kıvılcımlı’nın kurucuları içinde yer aldığı ve uzun yıllar yöneticiliğini yaptığı Türkiye Komünist Partisi ile onun alaka ve çelişkilerine daha yakından bakmaya çalıştım. Son senelerda yayınlanan belgesel kaynaklardaki datalardan yararlanarak Kıvılcımlı’nın partisiyle olan ilgisindeki kritik momentleri ve olayları gözler önüne sermeye çalıştım.
Candaş Ayan yazısında, Kıvılcımlı’nın gayret pratiği ortasında kıymetli bir yer tutsa da yazınsal alanda hak ettiği ilgiyi görmemiş değerli bir mevzuyu ele aldı. Kıvılcımlı’nın kurucusu olduğu İşsizlik ve Pahalılıkla Savaş Derneği’nin (İPSD) çaba tecrübesini biroldukça kaynakta dağınık olarak bulunan evrak ve ayrıntıları bir ortaya getirerek bir perspektife yerleştirdi.
Bu kitapla, Kıvılcımlı’nın 50. vefat yıldönümünde “yaratıcı Marksizm vahasının” mamüllerinden bir kısmına daha yakından bakılmaya çalışıldı. Umulur ki, bu güçlü kaynağın geniş bir alana yayılmış eserleri yeni çalışmalarla, kitaplarla yeni değerlendirmelerin konusu olur.
1- Edebiyat-ı Cedide’nin Otopsisi, Dr. Hikmet Kıvılcımlı, sf. 13, Toplumsal İnsan Yayınları, Ekim 2008.
2- 1950 Öncesi Hapishane Notları, Kemal Tahir, Yay. Haz. Cengiz Yazoğlu, sf. 259, Bağlam Yayınları 1991
3- Dr. Hikmet Kıvılcımlı, İlkel Sosyalizmden Kapitalizme Birinci Geçiş İngiltere, Toplumsal İnsan Yayınları, 2011
4- Hikmet Kıvılcımlı, Osmanlı Tarihinin Unsuru, Yordam Kitap, 2020
5- Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Hegel ve İdeoloji Notları, çev. Hamza Tığlay, Haz. Ahmet Kale, NotaBene Yay. 2021
6- Geçmişten Geleceğe Kıvılcımlı’yı Anlamak, Der. Cenk Ağcabay, Ulaş Taştekin, Candaş Ayan. Notabene Yayınları 2021
Devrimci hayatının 22 yılı aşan bir müddetsini Türkiye hapishanelerinde geçiren Dr. Hikmet Kıvılcımlı, hapishanede yazdığı Edebiyat-ı Cedide’nin Otopsisi isimli kitabının girişinde, dört duvar ortasına kapatılarak izole edilen insanın birinci yapacağı işin “duvarlarla konuşmak” olduğunu söyler. Ona göre, duvarlar ortasına kapatılmış fazlaca farklı kategorilerden insanın ortak noktası, “oldukça kez, en içten, en samimi his ve niyetlerini bu duvarlarla”(1) paylaşmalarıdır. Bu paylaşımlara katılmak, duvarlar ortasına kapatılmış insanın izolasyona karşı bir direnişi olarak da kabul edilebilir.
Kıvılcımlı hapishane duvarları aracılığıyla gerçekleşen konuşmalardan kimi örnekleri tıpkı yerde aktarır: “Orada kocaman bir yüreğin okla delinmiş kanayan görünüşüyle yan yana duran ‘Esrar Kabağı’ndan, bütün bir dünya üstüne yaslanmış ‘Orak Çekiç’lere kadar çeşit çeşit fotoğraflara ve ‘Ah Felek! Yandı Yürek’ çığlığından, ‘Bütün ülkelerin emekçileri birleşiniz” haykırışına dek, her telden sloganlara, özlü kelamlara, parolalara rastlayabilirsiniz… ve bunlar, bir dem, bir göz kırpımı vakitte, sizi sizdilk evvel bu dehlizden gelmiş geçmişlerle acı tatlı tanıştırırlar.”
Dr. Hikmet Kıvılcımlı 1921 yılında başlayan ve 1971 yılında vefatıyla sona eren devrimci siyasal hayatı boyunca 22 yılı aşan bir süre Türkiye Finans-kapitalinin zindanlarına kapatıldı ve ülkenin bu dehlizlerden geçmiş epeyce farklı kategoriden insanlarıyla tanıştı, onlarla etkileşim içine girdi. Kemal Tahir hapishanede bir süre birlikte kaldığı Kıvılcımlı’nın günlük çalışma usulünü anlattığı bir yerde, onun epeyce çeşitli hususları içeren not defterleri içinde mahallî deyiş ve kelamları kaydettiği defterlerin de bulunduğu bilgisini verir.(2)
22 yılı aşan kapatılmanın kararı, onlarca yepyeni bilimsel çalışma olacaktır. İdeolojiden tarihe, sosyolojiden antropolojiye uzanan geniş bir alan bu kapatılma senelerında taranacak, Marksist bütünlük anlayışı çerçevesinde yeni bilimsel sentezlere hakikat yol alınacaktır. Onun hapishane duvarları içinde yanıtlamaya çalıştığı soruların kapsamı, hem de paradoksal olarak, Türkiye hapishanelerinin gerçek bir toplumsal bilim yuvasına nasıl dönüştürüldüğünün çarpıcı bir görünümünü sunar.
SORULAR SORULAR…
Avrasya’nın Batı ucundaki yalıtık, fakir bir ada nasıl oldu da dünya kapitalizminin merkezi pozisyonuna geldi? Hangi tarihi ve toplumsal dinamikler bu dönüşümün yolunu açtı? Doğu’nun binlerce yıllık güçlü ve gelişmiş uygarlıkları niye bu yalıtık adanın insanlarının açtığı yolu tüm imkanlarına karşın açamadı? Kıvılcımlı’nın bu soruya verdiği cevapların en kapsamlısı 1965 yılından yayınlanan bir kitabında bulunur.(3)
Bir öbür soru: Kendi tabiriyle, “yalnız sürü ekonomisini” bilen, “ne tarım ismini alacak formda toprak işlemeyi” ne de “toprak üstünde kişi mülkiyetini” bilmeyen birinci Osmanlılar nasıl oldu da bir cihan imparatorluğunun temellerini attı? Bunun “sırrı” neydi? Karşılığını iki ana kısma ayırmıştı: Osmanlı tarihinin hususu ve Osmanlı tarihinin ruhu.(4) Osmanlı tarihi yazımı alanında Marksist usulün kullanıldığı birinci eser olma özelliğini taşıyan bu çalışma büyük ölçüde Çankırı ve Kırşehir hapishanelerinde kaleme alınmıştı.
Marx, Hegel ve onun diyalektiği üzerine özgün bir çalışma yapmak istiyordu. Öbür kimi projeleri üzere bu da gerçekleşmedi. Hegel’in felsefi mirasıyla Marksizm içindeki münasebet üzerine hayli tartışıldı. Hapishanelerde yanıtlanmaya çalışan sorulardan birisi bu münasebetin niteliği üzerineydi. Bu alaka üzerine kapsamlı bir cevap hapishanelerde uzunca bir vakit evvel verildi fakat bugünlerde gün ışığına çıktı.(5)
Michael Löwy bir yazısında, İtalya’da faşist iktidar tarafınca duvarlar ortasına kapatılan devrimci Antonio Gramsci’nin hapishanedeki teorik ve siyasal çalışmalarından oluşan yapıtı için “yaratıcı Marksizm vahası” tabirini kullanır. Gramsci meselade de izolasyon direnişle kırılmış, direniş devrimci niyet ve devrimci iradenin bileşimine dayanmıştı. Hapishaneler Kıvılcımlı ve Gramsci’nin pratiklerinde “yaratıcı Marksizm vahalarına” dönüşmüştü.
Geçmişten Geleceğe Kıvılcımlı’yı Anlamak, Der: Muharrir: Candaş Ayan , Cenk Ağcabay , Ulaş Taştekin, 296 syf., NotaBene Yayınları, 2021.
11 Ekim Türkiye hapishanelerinde “Yaratıcı Marksizm Vahası” oluşturan Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın 50. mevt yıldönümü. NotaBene Yayınevi tarafınca yayınlanan “Geçmişten Geleceğe Kıvılcımlı’yı Anlamak”(6) başlıklı kitapta, onun teorik mamüllerine ve devrimci siyasi hayatına daha yakından bakmayı hedefleyen yazıları bir ortaya getirdik. Yazıların bahisleri muharrirlerin çalışma alanlarına bağlı olarak şekillendi.
Ümit Hassan, Marx ve Engels’in Alman İdeolojisi ve Grundrisse üzere yapıtlarında ortaya koydukları üretici güçler teriminin Kıvılcımlı tarafınca İbn-i Haldun’un kimi kavramlarını da içererek nasıl geliştirildiğini özlü bir halde gözler önüne serdi.
Ali Efe, Marx’ın Kapital birinci cildinin yayınlanması daha sonrası tarihe yönelen ilgi ve okumalarının niçinlerini tartıştı. Hekim Hikmet Kıvılcımlı’nın tarih çalışmalarıyla tarihi maddeci teorinin gelişim çizgisi içindeki bağları kuran Efe, okuyucuyu, Marx ve Engels’in yapıtlarıyla başlayan ve tarihi materyalizme dair çağdaş çalışmalara uzanan geniş bir alana yayılmış uzun bir seyahate çıkarıyor. Marx’ın hayatının son senelerında yutarcasına okuduğu tarih çalışmalarından, Etnoloji Defterleri’nden Hekim Hikmet Kıvılcımlı’nın Tarih, İhtilal, Sosyalizm’ine nasıl ulaşıldığını gösteriyor.
Canan Özcan Eliaçık, kitaba Hikmet Kıvılcımlı’nın tarihçi tarafını tartışan bir çalışmayla katıldı. Özcan Eliaçık, Kıvılcımlı’nın metafizik tarih yaklaşımlarına dönük tenkitlerini ortaya koyarken onun toplumsal tarih anlayışına yakın bir noktada ele alınabileceğini ortaya koyuyor.
Barış Aydın, “Kaybolmuş Sosyalizmin Eskicileri: Ernst Bloch ve Dr. Hikmet Kıvılcımlı” başlıklı yazısında, bu iki ismi din, kültür ve gelenek üzere kadim mirasa dönük tespitleri çerçevesinde mukayeseli olarak ele aldı. Aydın, Bloch ve Kıvılcımlı külliyatlarını, insanın kolektif hareketinin kuruculuğu, bu özne temelli bakışın tetiklediği devrimci romantik izleklerin niteliği, dinî mirasın devrimci temellükü ve tarih, din ve geleneğin sosyalist teoriye ikmaline odaklanan dört temel başlıkta inceledi.
Ulaş Taştekin yazısında, Kıvılcımlı’nın emperyalizm teorisiyle Türkiye’deki sınıflar analizine dönük yaklaşımlarını ele aldı. Kıvılcımlı’nın Türkiye’nin özgüllüklerine dair yaklaşımını eşitsiz gelişme ve üretim biçimlerinin eklemlenmesi kavramları çerçevesinde tartışan Taştekin, Kıvılcımlı’nın çalışmalarını Leninist emperyalizm teorisinin gelişkin bir eseri olarak konumlandırıyor.
Ben, “Dr. Hikmet ve TKP, Lakin Hangisi” başlıklı yazımda, Kıvılcımlı’nın kurucuları içinde yer aldığı ve uzun yıllar yöneticiliğini yaptığı Türkiye Komünist Partisi ile onun alaka ve çelişkilerine daha yakından bakmaya çalıştım. Son senelerda yayınlanan belgesel kaynaklardaki datalardan yararlanarak Kıvılcımlı’nın partisiyle olan ilgisindeki kritik momentleri ve olayları gözler önüne sermeye çalıştım.
Candaş Ayan yazısında, Kıvılcımlı’nın gayret pratiği ortasında kıymetli bir yer tutsa da yazınsal alanda hak ettiği ilgiyi görmemiş değerli bir mevzuyu ele aldı. Kıvılcımlı’nın kurucusu olduğu İşsizlik ve Pahalılıkla Savaş Derneği’nin (İPSD) çaba tecrübesini biroldukça kaynakta dağınık olarak bulunan evrak ve ayrıntıları bir ortaya getirerek bir perspektife yerleştirdi.
Bu kitapla, Kıvılcımlı’nın 50. vefat yıldönümünde “yaratıcı Marksizm vahasının” mamüllerinden bir kısmına daha yakından bakılmaya çalışıldı. Umulur ki, bu güçlü kaynağın geniş bir alana yayılmış eserleri yeni çalışmalarla, kitaplarla yeni değerlendirmelerin konusu olur.
1- Edebiyat-ı Cedide’nin Otopsisi, Dr. Hikmet Kıvılcımlı, sf. 13, Toplumsal İnsan Yayınları, Ekim 2008.
2- 1950 Öncesi Hapishane Notları, Kemal Tahir, Yay. Haz. Cengiz Yazoğlu, sf. 259, Bağlam Yayınları 1991
3- Dr. Hikmet Kıvılcımlı, İlkel Sosyalizmden Kapitalizme Birinci Geçiş İngiltere, Toplumsal İnsan Yayınları, 2011
4- Hikmet Kıvılcımlı, Osmanlı Tarihinin Unsuru, Yordam Kitap, 2020
5- Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Hegel ve İdeoloji Notları, çev. Hamza Tığlay, Haz. Ahmet Kale, NotaBene Yay. 2021
6- Geçmişten Geleceğe Kıvılcımlı’yı Anlamak, Der. Cenk Ağcabay, Ulaş Taştekin, Candaş Ayan. Notabene Yayınları 2021