Merin Sever
Vedat Milor’un Kronik Kitap’tan çıkan yeni kitabı ‘Hesap Lütfen! – Özgün, İstikrarlı ve Lezzetli bir hayatın Peşinde’, Nurhak Kaya’nın sorularıyla şekillenen bir ırmak söyleşi… Kitapta yer alan her soru ve yanıt, gastronomi eleştirmenliğiyle tanıdığımız Vedat Milor’un niyet alanına yeni bir adım atmaya davet ediyor bizi; onun sosyoloji, iktisat, sinema üzere alanlardaki detaylarınden, şahsi tecrübelerinden, hislerinden, sezgilerinden kesitler sunuyor.
Söyleşiyi okurken epey içtenlikli yanıtlar buluyorsunuz karşınızda. Ve Milor hem de bir entelektüel sorumluluğuyla hareket ediyor; bilgisini, çıkarımlarını daha doğruya, daha güzele ulaşma eforuna bir basamak olarak teklif ediyor. Bu istikametiyle ‘Hesap Lütfen!’, “beraber düşünme eylemi”ne yer sunan bir kitap…
Biz de Vedat Milor’la karşılıklı düşünerek, yemekle siyaset içinde irtibatlar kurarak kitaptan yola çıkan bir söyleşi yaptık.
‘BAŞKASI İÇİN YAŞAYAN BİRİ DEĞİLİM’
Vedat Beyefendi, yıllardır yazılarınız ve programlarınızla insanlara ulaşıyorsunuz, hem fikirlerinizi hem ömrünüzden kimi kesitleri paylaşıyorsunuz. Lakin birinci sefer bu biçimdesine derinlikli halde sizi ve niyetlerinizi tanıdık ‘Hesap Lütfen!’de. Okul senelerınızda uğradığınız zorbalıklardan aşk ömrünüze, fazlaca “insani” ayrıntılar var kitabınızda. Dürüstçe söyleyeceğim, okurken hem içinizi bu kadar açmanıza şaşırarak tıpkı vakitte yüreğinize hayran olarak çevirdim kimi sayfaları. bu biçimdesine açılmak nasıl bir tecrübe, size nasıl geldi? Zaaflarınızın ya da olumsuz anılarınızın size karşı kullanılmasından çekinmediniz mi ya da çekinseniz bile tahminen de bilhassa bunun üstüne gitmek gerektiğini mi düşündünüz?
Açıkçası aklımdan bile geçmedi bu. Bu kitap olduğum halimle beni, hislerimi, görüşlerimi, fikirlerimi yansıtıyor; kimi vakit deneyimlerime kimi vakit detaylarıme dayanarak ulaştığım sonuçları aktarıyor. Nasıl bir hoca olarak elinizden gelenin en uygununu vermeye çalışırsanız, bilginizi kendinize saklamazsanız, bu söyleşide de yalnızca bunu yapmaya çalıştım. Benim için “Nasıl bir imaj yaratayım?” demek fazlaca uğraştırıcı açıkçası, esasen karakterim de dobra. Birtakımı bunu seviyor, birtakımı ise kırıcı buluyor. Ancak ben kimle konuşursam konuşayım, statü farkı gözetmeden kendi düşündüğümü söylerim. Diğeri için yaşayan biri değilim, diğerlerinin algılarına bakılırsa harika olmaya çalışan biri hiç değilim. Benim üretim daima bu biçimdeydi, tahminen genetiğin de tesiri vardır, çünkü dedem de öyleydi. Bu karakterdeki biri için aksi hayli zordur, yani bir imaj yaratmaya çalışmak. Benim için en kestirme olan buydu, ben de kestirmeden gittim!
yıllar evvel, daha asistan olduğum vakit içinderda Rueschemeyer ile konuşuyorduk bir gün, o olağan bu biçimde da büyük hocaydı, bana “Kimseyi gözünde epeyce büyütme, baksan her insanın ülkü olmayan tarafını bulursun” demişti. Bu lafı hâlâ hatırlarım zira gerçek. Neyin “hata” olduğu kime göre, neye nazaran aslına bakarsanız, o da değişir ancak diğerlerine göre yaşamak bana bakılırsa önemli taviz vermek demektir. Kültürel Marksizmden bana kalan bir şey var ise o da kendimi küçük burjuva beklentilerine bakılırsa şekillendirmemek, onların davranış kalıplarına sokmama prensibim olmuştur. Ha, başta biri bana “Dikkat et bak, belirli bir imaj vermen lazım” deseydi tahminen huzursuz olurdum, Nurhak (Kaya) uyarsa duraksardım tahminen lakin bir daha sözümden vazgeçmezdim, tahminen öteki biçimde söylemeye çalışır bir daha söylerdim, lakin söyleşi boyunca hiç o denli bir şey de olmadı. Ben de neyi nasıl hissediyorsam, ne düşünüyorsam direkt olarak söylemiş oldum.
Kitabınızda, akademik yaşantınızda disiplinlerarası çalışmaktan hoşlandığınızı söylüyorsunuz. Nurhak Kaya’yla yaptığınız bu ırmak söyleşi de bunun bir ispatı üzere; onun sorularının karşısında ideolojiyi yemeğe bakışla birleştiren, sosyolojiyle sporu, sinemayı birbirine bağlayan yanıtlarınız var. Güya sizin zihniniz ömrün her alanında disiplinlerarası çalışıyor üzere?
Çok hoş bir nokta bu söylemiş olduğiniz, insan kendisi anlayamıyor olağan, öteki biri söylemiş olduğinde anca anlıyor. Birebir hissi kızım kitabımla ilgili yorum yaptığında da yaşadım. Söyleşiyi yaparken konuştuklarımızı genel olarak aileme de anlatıyordum, bunu sordular şunu söylemiş oldum gibi… Kızım da benim usulümü, direktör Eric Rohmer’in tarzına benzetti. İndüktif bir formül ya da didaktik çıkarımlardan epey mukayeseli bir usul izlediğimi ve mukayeseli sonuçlara vardığımı söyleyerek, “Hınzır bilgelik modülleri var kitabında” dedi. Ben de bu tanımlamayı beğendim.
Birincisi, sahiden de baktığınızda kendi başına küçük gözüken olaylar, yaşanmış küçük tecrübelerden bahsediyorum ancak oralardan yola çıkıp -büyük büyük dersler değil ama- birtakım küçük sonuçlara varmak, öyküler çıkarmak ve düşünmek için bir fırsat sunuyor bu kitap. İkincisi, ben sahiden bir şey ispatlamaya çalışmıyorum burada. Bu benim doktora tezim değil ki! Bilimsel bir tez öne sürmüyorum, o yüzden fikirlerimi kanıtlamak diye bir şey olamaz, aslına bakarsan kuvvetli sonuçlara da varmaya çalışmıyorum. Fakat müşahedelerimi ve fikirlerimi yansıtıyorum, bunların da hepsi doğal olarak konuşmaya, düşünmeye, tartışmaya açık alanlar. Arkadaşlık, aşk, seyahat üzere hayatımın birfazlaca alanıyla ilgili görüşlerim, tercihlerim, birikimlerim var bu kitapta, lakin gerçek olduğumu kanıtlama uğraşım yok, bunlar yalnızca “bu biçimde yaşadım, bu biçimde hissettim, bu biçimde düşünüyorum” dediğim parçalar…
Bu ortada itiraf edeyim, kitabınızı okuyana dek sinemayla bu kadar yakın bir alakanız olduğunu, bu biçimdesine sıkı bir sinefil olduğunuzu bilmiyordum.
Ben aslında sinema okumak istemiştim, direktör olmak istiyordum. İktisat okumaktan daha epeyce hoşuma gideceği mutlaktı fakat yapamadım. Dünyaya yeniden gelsem bu defa daha yiğit davranıp sinema okumak, direktör olmak isterdim.
‘YEMEKTEN KEYİF ALAMAYAN BİR İNSAN MUTSUZ İNSANDIR’
bu biçimde iktisat, sosyoloji okumuş, toplumsal bilimler akademisyeni tarafınıza hitaben şu soruyu sorayım -zira bu hususta fikrinizi merak ediyorum-, kitabınızda da belirttiğiniz üzere toplumsal bilimler epeyce uzun mühlet iki temel haz konusundan, cinsellik ve yemekten uzak durdu, bunları araştırmaya hayli geç başladı. Bir bakıma “fazla dünyevi” bulunan, hatta “yeterince entelektüel bulunmayan” alanlar(dı) bunlar. Ve bugün baktığımızda, bilhassa yemek alanının, ziyadesiyle milliyetçi/sağ telaffuzla kurulduğunu görüyoruz, entelektüellerin ilgilenmekte geç kaldığı bu alanları popülist kesim hamasi telaffuzlarıyla doldurmuş durumda… Entelektüeller, akademisyenler sizce neden bu alanlara bu kadar geç girdiler? Nasıl oluyor da entelektüeller, vakit zaman dünyevi zevkleri hakir görmek açısından dindarlarla tıpkı noktada durabiliyorlar?
Kitaptaki her fikir, yaşadığım, izlediğim, okuduğum şeylerin izlerini taşıyor. Bu alanlardan ne kadar uzun müddet uzak durulduğunu fark etmem de Oxford’da ders veren Theodore Zeldin’in ‘An Intimate History of Mankind’ını okumamla oldu, “Ne kadar yanlışsız bir tespit” demiştim. Öncelikle, herbiçimde bu mevzular gündelik yaşama fazlaca yakın oldukları için değersiz geliyor. her insanın en epey yaptığı şeyler yemek yemek, uyumak, çalışmak, seks yapmak… her insanın bildiği ve her insanın yaptığı şeyler oldukları için bunların derinliği olmayan hususlar olduğunu var iseymış olmalılar. İkinci olarak, bu konularda uzmanlık aslında daha güç; kendini ayırt etme, düşünülmemiş bir şey söylemek daha güç. Futbol üstüne konuşmak üzere bir bakıma, herkes konuşabiliyor nasılsa… Rastgele biri kalkıp bir köprünün nasıl yapılacağı hakkında konuşmaya kalksa uzman biri gelip rahatça “Saçmalama, söylemiş olduğin her şey yanlış, 3 aya çöker o köprü” diyebilir. Fakat yemek konusunda hiç bir referansınız, uzmanlığınız olmasa da konuşabilirsiniz; kimse de kalkıp “Sen sus, sen kim oluyorsun da yemek üzerine konuşuyorsun!” diyemez. Çünkü bu hususta ölçüm yapmak da güç, “Kimin damağı daha düzgündür?”i ölçmek, birinin matematik bilgisini ölçmeye benzemiyor. Artık artık doğal ki kimi objektif ölçütler gelişti bu hususta, mesela “Bu incir iyi” diyebilmek için dünyadaki incir cinslerini bilmek, hakkında konuştuğun eser üzerine bilgi sahibi olmak lazım. Fakat bir daha de bu konularda farklı bir uzmanlık oluşturmak hâlâ kolay değil.
Öte yandan, bu bahisler da epeyce fakat epey kıymetlidir. Cinsel hayatı yolunda olmayan yahut yemekten keyif alamayan bir insan mutsuz insandır. Üstelik bu mevzuda işleri yoluna koymak, daha memnun olmak için kitabı bilgiler de işe yaramayabilir; mesela cinsellikle ilgili bütün biyolojik ayrıntıları okumuş olmanız düzgün bir cinsel hayat yaşamanızı garanti etmez. Bir mühendis bilgisini çabucak hayata aktarabilir ve kullanabilir lakin bu konularda bilginiz çabucak işe yaramayabilir. Bilgi kaynakları konusunda da sorun var, bahis o kadar geniş ve yaygın ki, hudut çizmek ve araştırmaya başlamak da güç. Bilimsel açıdan bakınca sıkıntı yani bu bahislere hakim olmak. İnsanları bu alanlarda tek bir metodoloji üzerinde birleştirmek de epeyce güç. Bunlar analitik olmaktan epey, bilgiden epey duyulara ve hislere dayalı alanlar. Üstelik genetik farklılıkların da devreye girdiği alanlar. Lakin deney yoluyla, biraz da genetik bahtımıza bağlı olarak deneyim ediyoruz ve kitabi olarak ulaşamıyoruz bu bilgilere.
Son olarak, dinler de bu iki alana epey karışıyor doğal. Cinsellik kimle, ne vakit, hangi kurallarda yaşanabilir diye düzenliyor; yeme içmeyi düzenliyor, tabu yiyecekleri, oruç vakit içinderını belirliyor. O kadar fazlaca etmen var ki bu konuda… Popülist telaffuzlar dahil, hususa karışmayan yok gibi! Bunlardan bağımsız bir şey oluşturmak kolay değil. Yani yemek ve cinsellik biroldukça kuralla sonlandırıldığı için, inançla ziyadesiyle sıkı sıkıya bağlantılı olduğu için ve bu mevzudaki kanaatler, alışkanlıklar epey kuvvetli olduğu için, kimi aydınlar mevzuyu küçük görmeseler bile dehşet ve kaygıları yüzünden bu hususlara girmemiş olabilir. Gerçekten tehlikeli bahisler bunlar. İnanın personelleri sendikalaştırmak, “Arkadaşlar kendinizi bastırmayın, birçoğunuz aslında hemcinsleriyle sevişmek istiyor” demekten yahut “Domuz aslında çok verimli, süratli üreyen, ucuz protein sağlayan bir hayvan, yemeyecek ne varmış!” deyip domuz eti dağıtmaktan daha kolay! Sonuçta birtakım hususlar inancın alanına bırakılmış ve uzun müddet bilim insanlarınca da dokunulmaya yürek edilememiş. Bakın Einstein üzere biri bile “Kadınların başı matematiğe basmaz” diyecek kadar başında koşullanmış olabiliyor. Keza kendi çocuğu gay olduğunu açıklasa intihar edecek olan “yüksek eğitimli” beşerler var! O yüzden bu koşullanmalar tahminen de bizi şaşırtmamalı.
Hesap Lütfen! – Özgün, İstikrarlı ve Lezzetli Bir hayatın Peşinde, Vedat Milor, Söyleşi: Nurhak Kaya, 272 syf., Kronik Kitap, 2021.
‘RESTORANLARDA SENTETİK BİR TARZ OLUŞTU’
Siz gastronominin de vakit zaman hayli muhafazakâr olabildiğini söylüyorsunuz. Yemek konusunda da konfor alanına kaçıldığını, gözlerin büyük porsiyon ve alışıldık lezzetler aradığını, hatta “farklı olanın peşinden koşmak” konusunda bir itki uyandıran Michelin rehberinin bile bugün artık diğer cins bir “kalıplaşmış restoran” olgusu yarattığını belirtiyorsunuz. Bu durumda bu alanda güya bir değil, iki tıp muhafazakârlıkla karşı karşıyayız, biri klâsik biri yeni bir muhafazakârlık?
Çok hoş tabir ettiniz, tam olarak o denli, biri klasik biri yeni muhafazakârlık. Klâsik olan tamam, onu aslına bakarsanız biliyoruz. Ancak Michelin de yeni ölçütler oluşturdu ve herkes buna uymaya başladı. örneğin Californios diye Meksika yemeklerini daha küçük porsiyonlu, daha şık sunumlu biçimde servis eden bir restoran var ve bir değil, iki Michelin yıldızı almış durumda. Zira sunum standartları, tabak görünümü tam rehbere göre düzenlenmiş. Bunu çözen “Michelin restoranı” oluyor. Ölçütlere ve formata uyduğunuz an 1-2 yıldız almak fazlaca sıradanleşti. Bir de bu mutfakların stajyerleri falan epeyce oluyor, hepsi diğer mutfaklara giderkilk evvelki öğrendikleri tanımları de taşıyorlar, sonuçta giderek tüm mutfaklar birbirine benziyor. San Sebastian’a gidin, oranın önde gelen 5 farklı Michelin yıldızlı restoranı var. Lakin bu restoranların hiç birinde Bask mutfağını görmüyorsunuz. Tıpkı restoranlar Londra’da falan da olabilirdi yani. Tüm Michelin restoranları artık az fazlaca hal bu türlü olunca, bulunduğu bölgeden kopuk. Adeta sentetik bir tarz oluştu.
Doğrusu siz anlatırken tabaklar bile gözümün önünde canlandı, bir yana sürülmüş ve kaşıkla dağıtılmış bir sos, eskinin “nizami” imajı demode bulunduğu için “doğal” dursun diye bilhassa uğraşılmış bir usul, adeta hesaplı bir dağınıklık var hepsinde.
Evet, tam o denli, dağınıklığı bile hesaplı! Bu durum ulusal mutfakları bile yok ediyor artık, onlar da gittikçe birbirine benzeşmeye başladı.
Sizi yemek üstünden tanıdığımız için, ismi ‘Hesap Lütfen!’ olan bir kitabın yemek üzerine bir kitap zannedilmesi ihtimali yüksek. halbuki sizin de vurguladığınız üzere kitapta yemekten hayli daha fazlası var. Ama bence kitaptaki çabucak her cümle çift manalı düşünülebilir, çünkü siz biroldukça sıkıntıyla yemek içinde fazlaca başarılı analojiler kuruyorsunuz. Sosyoloji ve iktisat alanındaki bilginizin de size kattığı avantajla mesela standart oluşturmak ve prensipler belirlemek konusunu da anlatıyorsunuz yemek üstünden, açık fikirli olmak yahut şoven/milliyetçi olmak problemini de… Ülkenin son senelerdaki kendi içine kapanma halini; değişikliğe, farklı olana karşı geliştirilen zenofobik reaksiyonları düşünelim örneğin, bunların yansımasını hem günlük siyasette birebir vakitte sofrada görmüyor muyuz?
Katiyetle görüyoruz. Ve bu inanın üniversal bir şey, Türkiye’de de bu biçimde oluyor Amerika’da da. Rastgele bir ülkedeki sağcılara bakın, beslenme üslupları katı ve sonludur lakin onlarınkinin dünyanın en uygun mutfağı olduğunu addederler, yeni şeyler denemeye karşı kapalıdırlar… Daima misal bir tablo çıkar karşımıza. Göçmenlerden kurulmuş bir ülke için bunlar hayli çelişkili, komik tezler olağan. Dünyanın her yerinde şunu gördüm, gastronomik yaklaşımla kültürel hassaslık ve hayat ideolojisi, ömür üslubu içinde fazlaca yakın bir bağlantı var… Şaşırtan bir biçimde fark ettim ki, gastronomi adeta bir mikrokozmos; daha genel yaklaşımı, bedelleri muvaffakiyetle yansıtıyor. Kitapta da o yüzden benzeri bir şey var, hem gastronomiden kopuk değil birebir vakitte kendi iç dünyamla da bir hesaplaşma üzere. O yüzden yayıncım ‘Hesap Lütfen!’ ismini önerince hoşuma gitti. İnsanların kitabın yalnızca gastronomiyle ilgili olduğunu düşünebileceklerinin farkındaydım fakat onu da alt başlıkla biraz açtık diye düşünüyorum. Hayatla gastronominin iç içe geçmişliğini göstermesi hoşuma gidiyor.
‘KİMSE ÖMÜR ŞEKLİNDEN, SEÇİMLERİNDEN YANA TAVİZ VERMEMELİ’
Kitabınızda fazlaca değerli bir prensibi dillendiriyorsunuz “fikir ayrılıklarından, çatışmalardan, sokaktaki zorluktan kaçmamak gerek. … [Çünkü] karşı taraf çirkefse maalesef senin de pak kalma bahtın yok” diyerek. Keza, “Bilgi sahibi olduğumuza emin olduğumuz her bahiste, eğitimini aldığımız alanlarda, hödüklerden daha fazlaca ses çıkarmalıyız” diyorsunuz. Ki bunlar aslına bakarsan önerdiğiniz “kendi doğrularını inşa etme ve lisana getirme, kendi kıymetlerine sadık kalma” prensipleriyle de ahenk ortasında. Lakin bilgili, entelektüel insanların birden fazla, üstlerine çamur sıçrar diye siyasetten uzak duruyorlar. örneğin siz de faal siyasetten uzak durduğunuzu, farklı hallerde faydalı olmaya çalıştığınızı söylüyorsunuz. Bir yandan kendimizi pak tutmaya çalışıyoruz fakat bir yandan da söylemiş olduğiniz üzere kirli ortamda pak kalmak mümkün değil. Bu kadar kapalılık ortasında, bu durum da adeta bir fasit daireye dönmüş gibi… Nasıl kırılabilir bu?
Burada Gramsci’nin ismini vereceğim ben zira gerçekten bir altyapı-üstyapı problemi var. Siyasi kirlilik o denli derine kök salmış, o denli yozlaşılmış ki, siyasetin durumu topluma da sirayet ediyor. Burada tek yapılacak şey, mümkün olduğunca sivil toplumda güçlenmek, oyunun kurallarını geliştiren taraf olmaya çalışmak. Şayet yalnızca yapılanlara reaksiyon göstermek biçiminde muhalefet ederseniz inisiyatif sizde olamıyor. Lakin kişisel olarak da siyasete girerek bir şey yapmanız mümkün değil, zira oyun fazlacatan kurulmuş. Fakat oyunun kurallarının bu kadar mutlak olmadığı alanlar var. Sivil toplumda o yüzden istediklerini tam manasıyla gerçekleştiremiyor hükümet. Seçtikleri trollere bakın örneğin, kaş yapayım derken göz çıkarıyorlar. Sofistike bir beyin yıkama tekniği bile kuramamışlar, tarihte daha başarılı örnekler vardı! Bunları yapamıyorlar zira ellerinde insan materyali yok. Zeka gereci, daha fazlaca karşı tarafta. Mizah yoluyla, sarkazmla muhalefet edilebiliyor; toplumsal medyada, kurumlarda, etraflarda farklı bir ruh yükseliyor. İşte ses çıkarılması gereken alan bu.
Bu ses çıkarmanın illa direkt olarak alışıldık siyasi yollarla yapılması gerekmeyebilir, lakin genel manada önemli bir direniş gerekli. Zorla sevgi olmaz derler ya, bunu göstermek gerek. Diyelim ki bir bayanı ailesi zorla istemediği biriyle evlendirdi. O bayan çeşitli dolaylı yollarla cinsellikten kaçmaya çalışır, bu da bir direniştir. Oyunu oynamaktan kaçmaya çalışır. Zira o kişiyi sevmemiştir, zorla sevgi olmaz. Lakin bağırmaya, sesli biçimde karşı çıkmaya da çekinir, çünkü şiddet tehdidi vardır. Bu yüzden, bir direniş formülü olarak pasif direniş taktikleri geliştirir. Artık birebirini düşünün, diyelim ki ırkçı olduğu ortaya çıkan bir şirket var. Şayet siz o şirketin mamüllerini almayı sahiden durdurabilirseniz, sistemin dışına çıkarak “Oynamıyorum” diyebilirseniz sonuç alırsınız. İşin ucu paraya dayanınca her vakit sonuç veriyor! Üstelik hiç kimse sizi muhakkak bir yerden eser yahut hizmet almadınız diye de suçlayamaz, mahpusa atamaz. Bu üzere pasif direniş halleri geliştirmek zorundayız. Bunlar karşı tarafı iktidarsız kılan, hükmedemez kılan bir yoldur. Boykot üzere sistemler muhakkak kullanılmalı, grev yapılamıyorsa kolektif şuurla yerine öteki bir yol, öteki bir direniş koymak gerek. Toplumsal medya da bu mevzuda gerçekten hayli tesirli oluyor. Yalnız burada inisiyatif alma kısmını bilhassa vurgulamak istiyorum, reaksiyon vermek kâfi değil, kendi aykırı ajandanızı oluşturmalısınız. Ve en kıymetlisi, kimse hayat şeklinden, zevklerinden, seçimlerinden yana taviz vermemeli.
Şu devirde olduğunuz haliyle var olmaya devam etmek, var kalmak bile bir direniş hakikaten. Fakat bu noktada aklıma ünlü felsefeci ve siyaset bilimci Arendt geliyor; 1930’ların Almanyası’nda, Yahudi entelektüellerin gazeteci, muharrir, teorisyen olduklarını, ancak kolay kolay siyasetçi olmadıklarını, buna bir nevi “gerek görmediklerini”, lakin gün gelip de meclisten peş peşe kendileri aleyhine kararlar çıktığında etkin siyasette yer almanın ehemmiyetini kavradıklarını söyler. şahsi olarak baktığımızda tek bir hayatımız var, onda da doğal ki huzurla yaşamak istiyoruz. Lakin kendimizi daha huzurlu bir hayatta tutma uğraşı bizi etkin siyasetten uzaklaştırırken, “kötü para âlâ parayı kovuyor”, ferdi kararlarımızın son derece toplumsal neticeleriyla da karşılaşıyoruz.
Haklısınız, lakin şu anda Türkiye özelinde bakarsak burada bir oyun kurulmuş durumda ve kurallar da evvelkinden epey daha değişik. Faal siyasette şu anda mümkün olduğunca mahallî siyasette ağırlaşmak lazım bence, zira hem kurallar daha esnek birebir vakitte bu alanda muhalefet şu anda daha düzgün sonuç veriyor üzere. Öte yandan Türkiye’de 150 yıllık, Tanzimat’a dek uzanan bir kurumsallaşma tecrübesi var. Ben bunun eninde sonunda tesirli olacağını düşünüyorum. Evet şu an kriz, istikrarsızlık ve şiddet hadsafhada lakin bu türlü devam ettirilmesi sıkıntı. Bu bahiste Ali Yaycıoğlu Oksijen’de epey hoş teklifler yazdı muhalefet neler yapabilir diye, onlara büsbütün katılıyorum. Lakin evvel bu biçimde tekliflere dayanan bir program oluşturulmalı ki tesirli olunabilsin, şahsi teşebbüsler kâfi gelmez, o uzlaşıyı yaratmak lazım. Evvel strateji, daha sonra hareket.
“kuvvetli devletle ceberut devleti ayırmak lazım. kuvvetli olmak legal olarak görülmek ve konsensüs yaratmak demektir” diyorsunuz; ki otoritesinin tanınması için uğraşan yasal otorite değildir, olamamıştır demek de çok Arendtyen bir tarif. Devletlerde olduğu üzere, insanlarda da ceberutlaşanların gerçek bir otorite olamayan, tezinin altını dolduramayanlar olduğunu söylemek yanlış olmaz herbiçimde. Pekala bu zorba beşerlerle ceberut devlet karşılıklı bağ ortasında değil mi? Bu ceberut devleti yaratanlar çeşitli kifayetsiz muhterisler, sizin “tufeyli” olarak işaret ettiğiniz asalak kesim değil mi, yani burada hem de klientalist bir bağ ağı yok mu?
Var, mutlaka var. Zira devletin güçsüzlüğünün gerisinde yatan, toplumsal ittifakları oluşturamaması, konsensüs yaratamaması. Onu yaratamadığı vakit mecburen klientalist ilgilere yaslanıyor. bu biçimde da toplumda hakim olan tufeylilik, devletin ceberutluğuyla tam örtüşüyor. Lakin tavuk mu yumurtadan, yumurta mı tavuktan? Topluma baktığımız vakit şöyleki bir ortak nokta var, yanlışsız düzgün bir kamusal fayda ya da kamu malı fikri oluşmamış. Herkes kendi çıkarına bakıyor. Devlet de toplumu düzenlemekten aciz, kendi işine bakıyor. Konsensüs oluşturmak bir daha yapılanma demek, örgütlenme demek, kapsayıcı bir program demek, kimseyi dışlamamak demek. Lakin devlet şu anda kendini düşmanlaştırarak, ötekileştirerek var ediyor. O yüzden de toplum ortasında belirli zorbalara, horozlara gereksinimi var. O klientalist alaka ağı bu manada sahiden hayli direkt.
Devletin her vakit klientalist alakaları olmuştur, tamam, fakat en azından bu beşerler evvelden toplum ortasında sevilen, sayılan beşerler, eşraftan şahıslar olurlardı. CHP de vaktinde Anadolu’daki tüccar ve esnafla bağlantılar kurmuş ve kurumlar hayli kuvvetli olmadığı için, bir burjuva ihtilali yaşanıp tam manasıyla yasanın üstünlüğü ve kurumsallaşma tamamlanamadığı için bu ilgiler daima bir sübap üzere olmuş, istikrar sağlamış geçmişte. Lakin 80 Darbesi’nden daha sonra, derin devletle birlikte bu bağlantıların de niteliği değişti. Ben bu hususun gereğince incelendiğini de sanmıyorum bu ortada. Ceberut ancak güçsüz devletlerde, bilhassa küreselleşme vaktinde palazlanan neoliberal tertipte nasıl bir kliyentalizm inşa edildi, buna bakmak, bunun yarattığı krizlere bakmak lazım. İşte örneğin bir horoz çıkıyor, aksi düştüğü anda bu bağlantıları ifşa edebiliyor. Devletin hareket alanı giderek daralıyor artık.
‘COVİD-19 ÇOK BÜYÜK DEĞİŞİMLERİN HABERCİSİ’
Tüm bunlara karşı kısa yollu bir reçete sunulamaz olağan lakin, adalet arayışının bile toplumsal medya yardımıyla kör topal bilgilenilerek yürütülebildiği bir yerde bu durum nasıl düzgüne yöneltilebilir sizce? Sizin bu bahiste projeksiyonunuz ne istikamette?
Birincisi, az evvel de bahsetmiş olduğum üzere sivil toplum alanında güçlenmek. İkincisi, muhalefetin tam da bu klientalist ilgiyi bozabilmesi gerekir. Demokratikleşmek ve olumlu manada kuvvetli bir devlet ortaya çıkarabilmek için evvel çok kutuplaşmayı ortadan kaldırmak, gerek ülke ortasında gerek ülke haricinde yaraları sarmak gerek. Bakın Trump varken neoliberal nizamda yeni otoriterlik hakimdi, Hindistan, Brezilya, Polonya üzere otoriter idarelere aşikâr bir takviye vardı. Ancak o modelin açmazları ortaya çıktı ve neoliberaller bile eskisi üzere ateşli biçimde savunamıyorlar bu modeli. örneğin Covid-19 krizinin yanında solda sıfır kalacağı bir iklim krizi kapıda. Amerika’nın seçkini ve yönetici kesiti bunun farkında. Yeni bir tertip yavaş yavaş kuruluyor. Taşlar daha oturmadı ancak belirli ki etraf ülkelerdeki piyonlar ve angajmanlar değişecek. Daha kapsayıcı, daha uzlaşmacı programlar ön plana çıkacak, zira dünyanın buna muhtaçlığı var. Kestirim ediyorum ki Covid-19 epeyce büyük değişimlerin habercisi, epeyce şey değişecek. Daha gelişmelerin başındayız. Bu çerçeve ortasında kendimizi âlâ pozisyonlandırmak gerek. Neyi, nasıl kimle yapabiliriz diye düşünmek gerekiyor; programları oluştururken dünyanın yeni istikrarlarını hesaplamak, “Türkiye bunun neresinde olabilir?” diye konuşmak lazım. Yeni kurulmakta olan dünyaya daha uyumlu bir devlet modeli oluşabilir Türkiye’de, bunun için dünyadan takviye bulunabilir. Muhalefet bu fırsatı kullanmak zorunda, yoksa kaos güzelce derinleşecek ve bu biçimde içine girdiğimiz bu darboğazdan çıkmak epey güç olacak.
Bize düşen, bu esnada hepimizin yapabileceği katkıyı sunması. Muhalefetten ne köy olur ne kasaba görüşü bence epey tehlikeli. Bu nihilist ve yıkıcı bir şey, kimseye bir şey katmıyor. Bakın Eski Türkiye’de büyüyüp Yeni Türkiye’yi nazarann biri olarak şunu söyleyebilirim; topluma, bilhassa genç kesite dayatılmak istenen pseudo-değerler var. Bunu yapanlar, toplumu şekillendirmeye çalışanlar son derece donanımsız, genelde sahtekâr, öbür hesapları olan beşerler. Çok da kuvvetli bir baskı uyguluyorlar. Bu durumda insanların bir kısmı teslim oluyor, hatta fedai oluyor, nemalanmaya çalışıyor. İkinci bir kesim ise hayata küsüyor adeta, kolektif bedellerden uzaklaşıyor, çok bireycileşiyor, kopuyor hayattan. Bu ikisi de istek edilen uçlar değil. İkisi içinde kalan geniş kesim ise ne yapacağını bilemiyor, iki kutup içinde salınıyor ve adeta bir varoluş krizi yaşıyor. Yöneticilerle de, ailesiyle de, hatta arkadaşlarıyla da meseleler yaşıyor ve çıkış yolları arıyorlar. O insanlara birfazlaca uydurma peygamber dadanıyor, üzerine âlâ çalışılmış imajlarıyla beliren umut tacirleri çeşitli algı idare taktikleri uyguluyorlar. Arayışta olan ve umutsuz insanları manipüle etmek de kolaydır.
Benim bu kitabın art planında motivasyonum, biraz da “Ne yapılabilir?” diye düşünmem, elimden geldiğince başı karışık insanlara sorgulama yolunu tanıtmayı istememdi. Evet, kolay tahliller yok, olduğunu sav edenler sahtekâr, ancak kolektif kıymetleri büsbütün unutmayıp direndiğimiz sürece umut da vardır. Biraz tarihe bakmalıyız tahminen, en karanlık gözüken periyotlardan daha sonra bile çıkışlar yaşanmış. Herkese Primo Levi’nin ‘Bunlar Da Mı İnsan’ını okumalarını öneririm. Onu okuyunca tahminen kimse o kadar umutsuz olmaz…
Vedat Milor’un Kronik Kitap’tan çıkan yeni kitabı ‘Hesap Lütfen! – Özgün, İstikrarlı ve Lezzetli bir hayatın Peşinde’, Nurhak Kaya’nın sorularıyla şekillenen bir ırmak söyleşi… Kitapta yer alan her soru ve yanıt, gastronomi eleştirmenliğiyle tanıdığımız Vedat Milor’un niyet alanına yeni bir adım atmaya davet ediyor bizi; onun sosyoloji, iktisat, sinema üzere alanlardaki detaylarınden, şahsi tecrübelerinden, hislerinden, sezgilerinden kesitler sunuyor.
Söyleşiyi okurken epey içtenlikli yanıtlar buluyorsunuz karşınızda. Ve Milor hem de bir entelektüel sorumluluğuyla hareket ediyor; bilgisini, çıkarımlarını daha doğruya, daha güzele ulaşma eforuna bir basamak olarak teklif ediyor. Bu istikametiyle ‘Hesap Lütfen!’, “beraber düşünme eylemi”ne yer sunan bir kitap…
Biz de Vedat Milor’la karşılıklı düşünerek, yemekle siyaset içinde irtibatlar kurarak kitaptan yola çıkan bir söyleşi yaptık.
‘BAŞKASI İÇİN YAŞAYAN BİRİ DEĞİLİM’
Vedat Beyefendi, yıllardır yazılarınız ve programlarınızla insanlara ulaşıyorsunuz, hem fikirlerinizi hem ömrünüzden kimi kesitleri paylaşıyorsunuz. Lakin birinci sefer bu biçimdesine derinlikli halde sizi ve niyetlerinizi tanıdık ‘Hesap Lütfen!’de. Okul senelerınızda uğradığınız zorbalıklardan aşk ömrünüze, fazlaca “insani” ayrıntılar var kitabınızda. Dürüstçe söyleyeceğim, okurken hem içinizi bu kadar açmanıza şaşırarak tıpkı vakitte yüreğinize hayran olarak çevirdim kimi sayfaları. bu biçimdesine açılmak nasıl bir tecrübe, size nasıl geldi? Zaaflarınızın ya da olumsuz anılarınızın size karşı kullanılmasından çekinmediniz mi ya da çekinseniz bile tahminen de bilhassa bunun üstüne gitmek gerektiğini mi düşündünüz?
Açıkçası aklımdan bile geçmedi bu. Bu kitap olduğum halimle beni, hislerimi, görüşlerimi, fikirlerimi yansıtıyor; kimi vakit deneyimlerime kimi vakit detaylarıme dayanarak ulaştığım sonuçları aktarıyor. Nasıl bir hoca olarak elinizden gelenin en uygununu vermeye çalışırsanız, bilginizi kendinize saklamazsanız, bu söyleşide de yalnızca bunu yapmaya çalıştım. Benim için “Nasıl bir imaj yaratayım?” demek fazlaca uğraştırıcı açıkçası, esasen karakterim de dobra. Birtakımı bunu seviyor, birtakımı ise kırıcı buluyor. Ancak ben kimle konuşursam konuşayım, statü farkı gözetmeden kendi düşündüğümü söylerim. Diğeri için yaşayan biri değilim, diğerlerinin algılarına bakılırsa harika olmaya çalışan biri hiç değilim. Benim üretim daima bu biçimdeydi, tahminen genetiğin de tesiri vardır, çünkü dedem de öyleydi. Bu karakterdeki biri için aksi hayli zordur, yani bir imaj yaratmaya çalışmak. Benim için en kestirme olan buydu, ben de kestirmeden gittim!
yıllar evvel, daha asistan olduğum vakit içinderda Rueschemeyer ile konuşuyorduk bir gün, o olağan bu biçimde da büyük hocaydı, bana “Kimseyi gözünde epeyce büyütme, baksan her insanın ülkü olmayan tarafını bulursun” demişti. Bu lafı hâlâ hatırlarım zira gerçek. Neyin “hata” olduğu kime göre, neye nazaran aslına bakarsanız, o da değişir ancak diğerlerine göre yaşamak bana bakılırsa önemli taviz vermek demektir. Kültürel Marksizmden bana kalan bir şey var ise o da kendimi küçük burjuva beklentilerine bakılırsa şekillendirmemek, onların davranış kalıplarına sokmama prensibim olmuştur. Ha, başta biri bana “Dikkat et bak, belirli bir imaj vermen lazım” deseydi tahminen huzursuz olurdum, Nurhak (Kaya) uyarsa duraksardım tahminen lakin bir daha sözümden vazgeçmezdim, tahminen öteki biçimde söylemeye çalışır bir daha söylerdim, lakin söyleşi boyunca hiç o denli bir şey de olmadı. Ben de neyi nasıl hissediyorsam, ne düşünüyorsam direkt olarak söylemiş oldum.
Kitabınızda, akademik yaşantınızda disiplinlerarası çalışmaktan hoşlandığınızı söylüyorsunuz. Nurhak Kaya’yla yaptığınız bu ırmak söyleşi de bunun bir ispatı üzere; onun sorularının karşısında ideolojiyi yemeğe bakışla birleştiren, sosyolojiyle sporu, sinemayı birbirine bağlayan yanıtlarınız var. Güya sizin zihniniz ömrün her alanında disiplinlerarası çalışıyor üzere?
Çok hoş bir nokta bu söylemiş olduğiniz, insan kendisi anlayamıyor olağan, öteki biri söylemiş olduğinde anca anlıyor. Birebir hissi kızım kitabımla ilgili yorum yaptığında da yaşadım. Söyleşiyi yaparken konuştuklarımızı genel olarak aileme de anlatıyordum, bunu sordular şunu söylemiş oldum gibi… Kızım da benim usulümü, direktör Eric Rohmer’in tarzına benzetti. İndüktif bir formül ya da didaktik çıkarımlardan epey mukayeseli bir usul izlediğimi ve mukayeseli sonuçlara vardığımı söyleyerek, “Hınzır bilgelik modülleri var kitabında” dedi. Ben de bu tanımlamayı beğendim.
Birincisi, sahiden de baktığınızda kendi başına küçük gözüken olaylar, yaşanmış küçük tecrübelerden bahsediyorum ancak oralardan yola çıkıp -büyük büyük dersler değil ama- birtakım küçük sonuçlara varmak, öyküler çıkarmak ve düşünmek için bir fırsat sunuyor bu kitap. İkincisi, ben sahiden bir şey ispatlamaya çalışmıyorum burada. Bu benim doktora tezim değil ki! Bilimsel bir tez öne sürmüyorum, o yüzden fikirlerimi kanıtlamak diye bir şey olamaz, aslına bakarsan kuvvetli sonuçlara da varmaya çalışmıyorum. Fakat müşahedelerimi ve fikirlerimi yansıtıyorum, bunların da hepsi doğal olarak konuşmaya, düşünmeye, tartışmaya açık alanlar. Arkadaşlık, aşk, seyahat üzere hayatımın birfazlaca alanıyla ilgili görüşlerim, tercihlerim, birikimlerim var bu kitapta, lakin gerçek olduğumu kanıtlama uğraşım yok, bunlar yalnızca “bu biçimde yaşadım, bu biçimde hissettim, bu biçimde düşünüyorum” dediğim parçalar…
Bu ortada itiraf edeyim, kitabınızı okuyana dek sinemayla bu kadar yakın bir alakanız olduğunu, bu biçimdesine sıkı bir sinefil olduğunuzu bilmiyordum.
Ben aslında sinema okumak istemiştim, direktör olmak istiyordum. İktisat okumaktan daha epeyce hoşuma gideceği mutlaktı fakat yapamadım. Dünyaya yeniden gelsem bu defa daha yiğit davranıp sinema okumak, direktör olmak isterdim.
‘YEMEKTEN KEYİF ALAMAYAN BİR İNSAN MUTSUZ İNSANDIR’
bu biçimde iktisat, sosyoloji okumuş, toplumsal bilimler akademisyeni tarafınıza hitaben şu soruyu sorayım -zira bu hususta fikrinizi merak ediyorum-, kitabınızda da belirttiğiniz üzere toplumsal bilimler epeyce uzun mühlet iki temel haz konusundan, cinsellik ve yemekten uzak durdu, bunları araştırmaya hayli geç başladı. Bir bakıma “fazla dünyevi” bulunan, hatta “yeterince entelektüel bulunmayan” alanlar(dı) bunlar. Ve bugün baktığımızda, bilhassa yemek alanının, ziyadesiyle milliyetçi/sağ telaffuzla kurulduğunu görüyoruz, entelektüellerin ilgilenmekte geç kaldığı bu alanları popülist kesim hamasi telaffuzlarıyla doldurmuş durumda… Entelektüeller, akademisyenler sizce neden bu alanlara bu kadar geç girdiler? Nasıl oluyor da entelektüeller, vakit zaman dünyevi zevkleri hakir görmek açısından dindarlarla tıpkı noktada durabiliyorlar?
Kitaptaki her fikir, yaşadığım, izlediğim, okuduğum şeylerin izlerini taşıyor. Bu alanlardan ne kadar uzun müddet uzak durulduğunu fark etmem de Oxford’da ders veren Theodore Zeldin’in ‘An Intimate History of Mankind’ını okumamla oldu, “Ne kadar yanlışsız bir tespit” demiştim. Öncelikle, herbiçimde bu mevzular gündelik yaşama fazlaca yakın oldukları için değersiz geliyor. her insanın en epey yaptığı şeyler yemek yemek, uyumak, çalışmak, seks yapmak… her insanın bildiği ve her insanın yaptığı şeyler oldukları için bunların derinliği olmayan hususlar olduğunu var iseymış olmalılar. İkinci olarak, bu konularda uzmanlık aslında daha güç; kendini ayırt etme, düşünülmemiş bir şey söylemek daha güç. Futbol üstüne konuşmak üzere bir bakıma, herkes konuşabiliyor nasılsa… Rastgele biri kalkıp bir köprünün nasıl yapılacağı hakkında konuşmaya kalksa uzman biri gelip rahatça “Saçmalama, söylemiş olduğin her şey yanlış, 3 aya çöker o köprü” diyebilir. Fakat yemek konusunda hiç bir referansınız, uzmanlığınız olmasa da konuşabilirsiniz; kimse de kalkıp “Sen sus, sen kim oluyorsun da yemek üzerine konuşuyorsun!” diyemez. Çünkü bu hususta ölçüm yapmak da güç, “Kimin damağı daha düzgündür?”i ölçmek, birinin matematik bilgisini ölçmeye benzemiyor. Artık artık doğal ki kimi objektif ölçütler gelişti bu hususta, mesela “Bu incir iyi” diyebilmek için dünyadaki incir cinslerini bilmek, hakkında konuştuğun eser üzerine bilgi sahibi olmak lazım. Fakat bir daha de bu konularda farklı bir uzmanlık oluşturmak hâlâ kolay değil.
Öte yandan, bu bahisler da epeyce fakat epey kıymetlidir. Cinsel hayatı yolunda olmayan yahut yemekten keyif alamayan bir insan mutsuz insandır. Üstelik bu mevzuda işleri yoluna koymak, daha memnun olmak için kitabı bilgiler de işe yaramayabilir; mesela cinsellikle ilgili bütün biyolojik ayrıntıları okumuş olmanız düzgün bir cinsel hayat yaşamanızı garanti etmez. Bir mühendis bilgisini çabucak hayata aktarabilir ve kullanabilir lakin bu konularda bilginiz çabucak işe yaramayabilir. Bilgi kaynakları konusunda da sorun var, bahis o kadar geniş ve yaygın ki, hudut çizmek ve araştırmaya başlamak da güç. Bilimsel açıdan bakınca sıkıntı yani bu bahislere hakim olmak. İnsanları bu alanlarda tek bir metodoloji üzerinde birleştirmek de epeyce güç. Bunlar analitik olmaktan epey, bilgiden epey duyulara ve hislere dayalı alanlar. Üstelik genetik farklılıkların da devreye girdiği alanlar. Lakin deney yoluyla, biraz da genetik bahtımıza bağlı olarak deneyim ediyoruz ve kitabi olarak ulaşamıyoruz bu bilgilere.
Son olarak, dinler de bu iki alana epey karışıyor doğal. Cinsellik kimle, ne vakit, hangi kurallarda yaşanabilir diye düzenliyor; yeme içmeyi düzenliyor, tabu yiyecekleri, oruç vakit içinderını belirliyor. O kadar fazlaca etmen var ki bu konuda… Popülist telaffuzlar dahil, hususa karışmayan yok gibi! Bunlardan bağımsız bir şey oluşturmak kolay değil. Yani yemek ve cinsellik biroldukça kuralla sonlandırıldığı için, inançla ziyadesiyle sıkı sıkıya bağlantılı olduğu için ve bu mevzudaki kanaatler, alışkanlıklar epey kuvvetli olduğu için, kimi aydınlar mevzuyu küçük görmeseler bile dehşet ve kaygıları yüzünden bu hususlara girmemiş olabilir. Gerçekten tehlikeli bahisler bunlar. İnanın personelleri sendikalaştırmak, “Arkadaşlar kendinizi bastırmayın, birçoğunuz aslında hemcinsleriyle sevişmek istiyor” demekten yahut “Domuz aslında çok verimli, süratli üreyen, ucuz protein sağlayan bir hayvan, yemeyecek ne varmış!” deyip domuz eti dağıtmaktan daha kolay! Sonuçta birtakım hususlar inancın alanına bırakılmış ve uzun müddet bilim insanlarınca da dokunulmaya yürek edilememiş. Bakın Einstein üzere biri bile “Kadınların başı matematiğe basmaz” diyecek kadar başında koşullanmış olabiliyor. Keza kendi çocuğu gay olduğunu açıklasa intihar edecek olan “yüksek eğitimli” beşerler var! O yüzden bu koşullanmalar tahminen de bizi şaşırtmamalı.
Hesap Lütfen! – Özgün, İstikrarlı ve Lezzetli Bir hayatın Peşinde, Vedat Milor, Söyleşi: Nurhak Kaya, 272 syf., Kronik Kitap, 2021.
‘RESTORANLARDA SENTETİK BİR TARZ OLUŞTU’
Siz gastronominin de vakit zaman hayli muhafazakâr olabildiğini söylüyorsunuz. Yemek konusunda da konfor alanına kaçıldığını, gözlerin büyük porsiyon ve alışıldık lezzetler aradığını, hatta “farklı olanın peşinden koşmak” konusunda bir itki uyandıran Michelin rehberinin bile bugün artık diğer cins bir “kalıplaşmış restoran” olgusu yarattığını belirtiyorsunuz. Bu durumda bu alanda güya bir değil, iki tıp muhafazakârlıkla karşı karşıyayız, biri klâsik biri yeni bir muhafazakârlık?
Çok hoş tabir ettiniz, tam olarak o denli, biri klasik biri yeni muhafazakârlık. Klâsik olan tamam, onu aslına bakarsanız biliyoruz. Ancak Michelin de yeni ölçütler oluşturdu ve herkes buna uymaya başladı. örneğin Californios diye Meksika yemeklerini daha küçük porsiyonlu, daha şık sunumlu biçimde servis eden bir restoran var ve bir değil, iki Michelin yıldızı almış durumda. Zira sunum standartları, tabak görünümü tam rehbere göre düzenlenmiş. Bunu çözen “Michelin restoranı” oluyor. Ölçütlere ve formata uyduğunuz an 1-2 yıldız almak fazlaca sıradanleşti. Bir de bu mutfakların stajyerleri falan epeyce oluyor, hepsi diğer mutfaklara giderkilk evvelki öğrendikleri tanımları de taşıyorlar, sonuçta giderek tüm mutfaklar birbirine benziyor. San Sebastian’a gidin, oranın önde gelen 5 farklı Michelin yıldızlı restoranı var. Lakin bu restoranların hiç birinde Bask mutfağını görmüyorsunuz. Tıpkı restoranlar Londra’da falan da olabilirdi yani. Tüm Michelin restoranları artık az fazlaca hal bu türlü olunca, bulunduğu bölgeden kopuk. Adeta sentetik bir tarz oluştu.
Doğrusu siz anlatırken tabaklar bile gözümün önünde canlandı, bir yana sürülmüş ve kaşıkla dağıtılmış bir sos, eskinin “nizami” imajı demode bulunduğu için “doğal” dursun diye bilhassa uğraşılmış bir usul, adeta hesaplı bir dağınıklık var hepsinde.
Evet, tam o denli, dağınıklığı bile hesaplı! Bu durum ulusal mutfakları bile yok ediyor artık, onlar da gittikçe birbirine benzeşmeye başladı.
Sizi yemek üstünden tanıdığımız için, ismi ‘Hesap Lütfen!’ olan bir kitabın yemek üzerine bir kitap zannedilmesi ihtimali yüksek. halbuki sizin de vurguladığınız üzere kitapta yemekten hayli daha fazlası var. Ama bence kitaptaki çabucak her cümle çift manalı düşünülebilir, çünkü siz biroldukça sıkıntıyla yemek içinde fazlaca başarılı analojiler kuruyorsunuz. Sosyoloji ve iktisat alanındaki bilginizin de size kattığı avantajla mesela standart oluşturmak ve prensipler belirlemek konusunu da anlatıyorsunuz yemek üstünden, açık fikirli olmak yahut şoven/milliyetçi olmak problemini de… Ülkenin son senelerdaki kendi içine kapanma halini; değişikliğe, farklı olana karşı geliştirilen zenofobik reaksiyonları düşünelim örneğin, bunların yansımasını hem günlük siyasette birebir vakitte sofrada görmüyor muyuz?
Katiyetle görüyoruz. Ve bu inanın üniversal bir şey, Türkiye’de de bu biçimde oluyor Amerika’da da. Rastgele bir ülkedeki sağcılara bakın, beslenme üslupları katı ve sonludur lakin onlarınkinin dünyanın en uygun mutfağı olduğunu addederler, yeni şeyler denemeye karşı kapalıdırlar… Daima misal bir tablo çıkar karşımıza. Göçmenlerden kurulmuş bir ülke için bunlar hayli çelişkili, komik tezler olağan. Dünyanın her yerinde şunu gördüm, gastronomik yaklaşımla kültürel hassaslık ve hayat ideolojisi, ömür üslubu içinde fazlaca yakın bir bağlantı var… Şaşırtan bir biçimde fark ettim ki, gastronomi adeta bir mikrokozmos; daha genel yaklaşımı, bedelleri muvaffakiyetle yansıtıyor. Kitapta da o yüzden benzeri bir şey var, hem gastronomiden kopuk değil birebir vakitte kendi iç dünyamla da bir hesaplaşma üzere. O yüzden yayıncım ‘Hesap Lütfen!’ ismini önerince hoşuma gitti. İnsanların kitabın yalnızca gastronomiyle ilgili olduğunu düşünebileceklerinin farkındaydım fakat onu da alt başlıkla biraz açtık diye düşünüyorum. Hayatla gastronominin iç içe geçmişliğini göstermesi hoşuma gidiyor.
‘KİMSE ÖMÜR ŞEKLİNDEN, SEÇİMLERİNDEN YANA TAVİZ VERMEMELİ’
Kitabınızda fazlaca değerli bir prensibi dillendiriyorsunuz “fikir ayrılıklarından, çatışmalardan, sokaktaki zorluktan kaçmamak gerek. … [Çünkü] karşı taraf çirkefse maalesef senin de pak kalma bahtın yok” diyerek. Keza, “Bilgi sahibi olduğumuza emin olduğumuz her bahiste, eğitimini aldığımız alanlarda, hödüklerden daha fazlaca ses çıkarmalıyız” diyorsunuz. Ki bunlar aslına bakarsan önerdiğiniz “kendi doğrularını inşa etme ve lisana getirme, kendi kıymetlerine sadık kalma” prensipleriyle de ahenk ortasında. Lakin bilgili, entelektüel insanların birden fazla, üstlerine çamur sıçrar diye siyasetten uzak duruyorlar. örneğin siz de faal siyasetten uzak durduğunuzu, farklı hallerde faydalı olmaya çalıştığınızı söylüyorsunuz. Bir yandan kendimizi pak tutmaya çalışıyoruz fakat bir yandan da söylemiş olduğiniz üzere kirli ortamda pak kalmak mümkün değil. Bu kadar kapalılık ortasında, bu durum da adeta bir fasit daireye dönmüş gibi… Nasıl kırılabilir bu?
Burada Gramsci’nin ismini vereceğim ben zira gerçekten bir altyapı-üstyapı problemi var. Siyasi kirlilik o denli derine kök salmış, o denli yozlaşılmış ki, siyasetin durumu topluma da sirayet ediyor. Burada tek yapılacak şey, mümkün olduğunca sivil toplumda güçlenmek, oyunun kurallarını geliştiren taraf olmaya çalışmak. Şayet yalnızca yapılanlara reaksiyon göstermek biçiminde muhalefet ederseniz inisiyatif sizde olamıyor. Lakin kişisel olarak da siyasete girerek bir şey yapmanız mümkün değil, zira oyun fazlacatan kurulmuş. Fakat oyunun kurallarının bu kadar mutlak olmadığı alanlar var. Sivil toplumda o yüzden istediklerini tam manasıyla gerçekleştiremiyor hükümet. Seçtikleri trollere bakın örneğin, kaş yapayım derken göz çıkarıyorlar. Sofistike bir beyin yıkama tekniği bile kuramamışlar, tarihte daha başarılı örnekler vardı! Bunları yapamıyorlar zira ellerinde insan materyali yok. Zeka gereci, daha fazlaca karşı tarafta. Mizah yoluyla, sarkazmla muhalefet edilebiliyor; toplumsal medyada, kurumlarda, etraflarda farklı bir ruh yükseliyor. İşte ses çıkarılması gereken alan bu.
Bu ses çıkarmanın illa direkt olarak alışıldık siyasi yollarla yapılması gerekmeyebilir, lakin genel manada önemli bir direniş gerekli. Zorla sevgi olmaz derler ya, bunu göstermek gerek. Diyelim ki bir bayanı ailesi zorla istemediği biriyle evlendirdi. O bayan çeşitli dolaylı yollarla cinsellikten kaçmaya çalışır, bu da bir direniştir. Oyunu oynamaktan kaçmaya çalışır. Zira o kişiyi sevmemiştir, zorla sevgi olmaz. Lakin bağırmaya, sesli biçimde karşı çıkmaya da çekinir, çünkü şiddet tehdidi vardır. Bu yüzden, bir direniş formülü olarak pasif direniş taktikleri geliştirir. Artık birebirini düşünün, diyelim ki ırkçı olduğu ortaya çıkan bir şirket var. Şayet siz o şirketin mamüllerini almayı sahiden durdurabilirseniz, sistemin dışına çıkarak “Oynamıyorum” diyebilirseniz sonuç alırsınız. İşin ucu paraya dayanınca her vakit sonuç veriyor! Üstelik hiç kimse sizi muhakkak bir yerden eser yahut hizmet almadınız diye de suçlayamaz, mahpusa atamaz. Bu üzere pasif direniş halleri geliştirmek zorundayız. Bunlar karşı tarafı iktidarsız kılan, hükmedemez kılan bir yoldur. Boykot üzere sistemler muhakkak kullanılmalı, grev yapılamıyorsa kolektif şuurla yerine öteki bir yol, öteki bir direniş koymak gerek. Toplumsal medya da bu mevzuda gerçekten hayli tesirli oluyor. Yalnız burada inisiyatif alma kısmını bilhassa vurgulamak istiyorum, reaksiyon vermek kâfi değil, kendi aykırı ajandanızı oluşturmalısınız. Ve en kıymetlisi, kimse hayat şeklinden, zevklerinden, seçimlerinden yana taviz vermemeli.
Şu devirde olduğunuz haliyle var olmaya devam etmek, var kalmak bile bir direniş hakikaten. Fakat bu noktada aklıma ünlü felsefeci ve siyaset bilimci Arendt geliyor; 1930’ların Almanyası’nda, Yahudi entelektüellerin gazeteci, muharrir, teorisyen olduklarını, ancak kolay kolay siyasetçi olmadıklarını, buna bir nevi “gerek görmediklerini”, lakin gün gelip de meclisten peş peşe kendileri aleyhine kararlar çıktığında etkin siyasette yer almanın ehemmiyetini kavradıklarını söyler. şahsi olarak baktığımızda tek bir hayatımız var, onda da doğal ki huzurla yaşamak istiyoruz. Lakin kendimizi daha huzurlu bir hayatta tutma uğraşı bizi etkin siyasetten uzaklaştırırken, “kötü para âlâ parayı kovuyor”, ferdi kararlarımızın son derece toplumsal neticeleriyla da karşılaşıyoruz.
Haklısınız, lakin şu anda Türkiye özelinde bakarsak burada bir oyun kurulmuş durumda ve kurallar da evvelkinden epey daha değişik. Faal siyasette şu anda mümkün olduğunca mahallî siyasette ağırlaşmak lazım bence, zira hem kurallar daha esnek birebir vakitte bu alanda muhalefet şu anda daha düzgün sonuç veriyor üzere. Öte yandan Türkiye’de 150 yıllık, Tanzimat’a dek uzanan bir kurumsallaşma tecrübesi var. Ben bunun eninde sonunda tesirli olacağını düşünüyorum. Evet şu an kriz, istikrarsızlık ve şiddet hadsafhada lakin bu türlü devam ettirilmesi sıkıntı. Bu bahiste Ali Yaycıoğlu Oksijen’de epey hoş teklifler yazdı muhalefet neler yapabilir diye, onlara büsbütün katılıyorum. Lakin evvel bu biçimde tekliflere dayanan bir program oluşturulmalı ki tesirli olunabilsin, şahsi teşebbüsler kâfi gelmez, o uzlaşıyı yaratmak lazım. Evvel strateji, daha sonra hareket.
“kuvvetli devletle ceberut devleti ayırmak lazım. kuvvetli olmak legal olarak görülmek ve konsensüs yaratmak demektir” diyorsunuz; ki otoritesinin tanınması için uğraşan yasal otorite değildir, olamamıştır demek de çok Arendtyen bir tarif. Devletlerde olduğu üzere, insanlarda da ceberutlaşanların gerçek bir otorite olamayan, tezinin altını dolduramayanlar olduğunu söylemek yanlış olmaz herbiçimde. Pekala bu zorba beşerlerle ceberut devlet karşılıklı bağ ortasında değil mi? Bu ceberut devleti yaratanlar çeşitli kifayetsiz muhterisler, sizin “tufeyli” olarak işaret ettiğiniz asalak kesim değil mi, yani burada hem de klientalist bir bağ ağı yok mu?
Var, mutlaka var. Zira devletin güçsüzlüğünün gerisinde yatan, toplumsal ittifakları oluşturamaması, konsensüs yaratamaması. Onu yaratamadığı vakit mecburen klientalist ilgilere yaslanıyor. bu biçimde da toplumda hakim olan tufeylilik, devletin ceberutluğuyla tam örtüşüyor. Lakin tavuk mu yumurtadan, yumurta mı tavuktan? Topluma baktığımız vakit şöyleki bir ortak nokta var, yanlışsız düzgün bir kamusal fayda ya da kamu malı fikri oluşmamış. Herkes kendi çıkarına bakıyor. Devlet de toplumu düzenlemekten aciz, kendi işine bakıyor. Konsensüs oluşturmak bir daha yapılanma demek, örgütlenme demek, kapsayıcı bir program demek, kimseyi dışlamamak demek. Lakin devlet şu anda kendini düşmanlaştırarak, ötekileştirerek var ediyor. O yüzden de toplum ortasında belirli zorbalara, horozlara gereksinimi var. O klientalist alaka ağı bu manada sahiden hayli direkt.
Devletin her vakit klientalist alakaları olmuştur, tamam, fakat en azından bu beşerler evvelden toplum ortasında sevilen, sayılan beşerler, eşraftan şahıslar olurlardı. CHP de vaktinde Anadolu’daki tüccar ve esnafla bağlantılar kurmuş ve kurumlar hayli kuvvetli olmadığı için, bir burjuva ihtilali yaşanıp tam manasıyla yasanın üstünlüğü ve kurumsallaşma tamamlanamadığı için bu ilgiler daima bir sübap üzere olmuş, istikrar sağlamış geçmişte. Lakin 80 Darbesi’nden daha sonra, derin devletle birlikte bu bağlantıların de niteliği değişti. Ben bu hususun gereğince incelendiğini de sanmıyorum bu ortada. Ceberut ancak güçsüz devletlerde, bilhassa küreselleşme vaktinde palazlanan neoliberal tertipte nasıl bir kliyentalizm inşa edildi, buna bakmak, bunun yarattığı krizlere bakmak lazım. İşte örneğin bir horoz çıkıyor, aksi düştüğü anda bu bağlantıları ifşa edebiliyor. Devletin hareket alanı giderek daralıyor artık.
‘COVİD-19 ÇOK BÜYÜK DEĞİŞİMLERİN HABERCİSİ’
Tüm bunlara karşı kısa yollu bir reçete sunulamaz olağan lakin, adalet arayışının bile toplumsal medya yardımıyla kör topal bilgilenilerek yürütülebildiği bir yerde bu durum nasıl düzgüne yöneltilebilir sizce? Sizin bu bahiste projeksiyonunuz ne istikamette?
Birincisi, az evvel de bahsetmiş olduğum üzere sivil toplum alanında güçlenmek. İkincisi, muhalefetin tam da bu klientalist ilgiyi bozabilmesi gerekir. Demokratikleşmek ve olumlu manada kuvvetli bir devlet ortaya çıkarabilmek için evvel çok kutuplaşmayı ortadan kaldırmak, gerek ülke ortasında gerek ülke haricinde yaraları sarmak gerek. Bakın Trump varken neoliberal nizamda yeni otoriterlik hakimdi, Hindistan, Brezilya, Polonya üzere otoriter idarelere aşikâr bir takviye vardı. Ancak o modelin açmazları ortaya çıktı ve neoliberaller bile eskisi üzere ateşli biçimde savunamıyorlar bu modeli. örneğin Covid-19 krizinin yanında solda sıfır kalacağı bir iklim krizi kapıda. Amerika’nın seçkini ve yönetici kesiti bunun farkında. Yeni bir tertip yavaş yavaş kuruluyor. Taşlar daha oturmadı ancak belirli ki etraf ülkelerdeki piyonlar ve angajmanlar değişecek. Daha kapsayıcı, daha uzlaşmacı programlar ön plana çıkacak, zira dünyanın buna muhtaçlığı var. Kestirim ediyorum ki Covid-19 epeyce büyük değişimlerin habercisi, epeyce şey değişecek. Daha gelişmelerin başındayız. Bu çerçeve ortasında kendimizi âlâ pozisyonlandırmak gerek. Neyi, nasıl kimle yapabiliriz diye düşünmek gerekiyor; programları oluştururken dünyanın yeni istikrarlarını hesaplamak, “Türkiye bunun neresinde olabilir?” diye konuşmak lazım. Yeni kurulmakta olan dünyaya daha uyumlu bir devlet modeli oluşabilir Türkiye’de, bunun için dünyadan takviye bulunabilir. Muhalefet bu fırsatı kullanmak zorunda, yoksa kaos güzelce derinleşecek ve bu biçimde içine girdiğimiz bu darboğazdan çıkmak epey güç olacak.
Bize düşen, bu esnada hepimizin yapabileceği katkıyı sunması. Muhalefetten ne köy olur ne kasaba görüşü bence epey tehlikeli. Bu nihilist ve yıkıcı bir şey, kimseye bir şey katmıyor. Bakın Eski Türkiye’de büyüyüp Yeni Türkiye’yi nazarann biri olarak şunu söyleyebilirim; topluma, bilhassa genç kesite dayatılmak istenen pseudo-değerler var. Bunu yapanlar, toplumu şekillendirmeye çalışanlar son derece donanımsız, genelde sahtekâr, öbür hesapları olan beşerler. Çok da kuvvetli bir baskı uyguluyorlar. Bu durumda insanların bir kısmı teslim oluyor, hatta fedai oluyor, nemalanmaya çalışıyor. İkinci bir kesim ise hayata küsüyor adeta, kolektif bedellerden uzaklaşıyor, çok bireycileşiyor, kopuyor hayattan. Bu ikisi de istek edilen uçlar değil. İkisi içinde kalan geniş kesim ise ne yapacağını bilemiyor, iki kutup içinde salınıyor ve adeta bir varoluş krizi yaşıyor. Yöneticilerle de, ailesiyle de, hatta arkadaşlarıyla da meseleler yaşıyor ve çıkış yolları arıyorlar. O insanlara birfazlaca uydurma peygamber dadanıyor, üzerine âlâ çalışılmış imajlarıyla beliren umut tacirleri çeşitli algı idare taktikleri uyguluyorlar. Arayışta olan ve umutsuz insanları manipüle etmek de kolaydır.
Benim bu kitabın art planında motivasyonum, biraz da “Ne yapılabilir?” diye düşünmem, elimden geldiğince başı karışık insanlara sorgulama yolunu tanıtmayı istememdi. Evet, kolay tahliller yok, olduğunu sav edenler sahtekâr, ancak kolektif kıymetleri büsbütün unutmayıp direndiğimiz sürece umut da vardır. Biraz tarihe bakmalıyız tahminen, en karanlık gözüken periyotlardan daha sonra bile çıkışlar yaşanmış. Herkese Primo Levi’nin ‘Bunlar Da Mı İnsan’ını okumalarını öneririm. Onu okuyunca tahminen kimse o kadar umutsuz olmaz…