Türkiye Sineması’nın bayan yıldızlarının kimler olduğunu, bu oyuncuların star olgusu ekseninde inceleyerek, sinema sanayisini bu bağlamda masaya yatıran Yektanurşin Duyan’ın ‘Türk Sinemasında Bayan Yıldız Olmak’ isimli kitabı Dipnot Kitap’tan çıktı. Mardin Artuklu Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi Radyo Televizyon Sinema Bölümü’nde Tabip Öğretim Üyesi olarak çalışan Duyan’la bir ortaya geldik ve bahse mevzu olan devirlerde bayan olgusu ve sinema dalının aldığı pozisyon üzerine konuştuk.
Yektanurşin Duyan
“Yıldız” tanımlamasıyla başlayalım. Bu kavram başlı başına bir hadise… Kime bakılırsa, neye göre “yıldız”? Siz nasıl tanımladınız bu kavramı?
Aslında sinema yıldızlığı herkes tarafınca bilinen lakin tanımlanması istenildiğinde net bir açıklamanın yapıl(a)madığı bir kavramdır. Ben çalışmamda Türk sinemasında, özelde Yeşilçam’da yıldızlığın kavramsallaştırmasını bayan yıldızlar üzerinden yaptım.
Çalışmamda Türk sinemasında yıldızı, periyodun en yüksek fiyatını alan, ismine sinema siparişi verilen, afişte ismini en üstte yazdıran, ismi gişe garantisi, yaptığı her hareketi olay olan ve başlangıcından itibaren yıldız üretim alanlarında -dergiler, müsabakalar, tenkitler, yorumlar, reklamlar ve filmlerde- oluşturulmuş/oluşturdukları yıldız imajını günümüze kadar sürdürebilen oyuncu olarak tanımladım.
‘SİNEMA YILDIZLIĞI İLE HOŞLUK ALAKASI YILDIZIN İMAJIYLA İLİNTİLİ’
“Yıldız”lıkla hoşluk içinde daima bir alaka olduğu düşünülür. Ancak istisnalar da mevcut. Örneğin “Çirkin Kral” Yılmaz Güney, birçok şahsa bakılırsa nahoş lakin hem de da bir “yıldız”… Bu durum bayan “yıldız”lar için de geçerli mi? Ne düşünüyorsunuz?
Türk sinemasında bayan yıldızlar ile hoşluk içinde alışılmış bir ilgi var. Lakin sinema yıldızlığı-güzellik bağlantısı yıldızın imajıyla ilintilidir. Örneğin, Filiz Akın’ın yıldızlık imajı, Avrupai hoş, Batılı yüz olarak inşa edildi. Köylü bayan rolü oynadığında bile bir daha Avrupai hoştu. Yılmaz Güney örneği de bu biçimde. Güney hiç bir vakit romantik jön değildi. Toplumsal içerikli sinemalarının öncesinde de maço erkek rolündeydi. Zira yıldızlık imajı “sert erkek(lik)” üzerine heyetiydi. özetlemek gerekirse yıldızlık ve hoşluk içinde bir bağlantı var lakin temel olan yıldızlık imajıdır.
‘YILDIZLIK İÇİN YILDIZ İMAJININ SÜREKLİLİĞİ GEREKİYOR’
Türkiye Sineması’nda belli bir periyoda kadar bayan yıldızların varlığı, öteki bir fazlaca alanda olduğu üzere, görmezden geliniyor. Pekala başlangıç nasıl oldu? Bir bayan oyuncunun yıldızlaşma serüveni nasıl başladı?
Başlangıcından itibaren yıldız sıfatı sinema oyuncuları için kullanılmıştır. Lakin yaptığım inceleme kararında yıldız sıfatlı her oyuncunun sinema yıldızı olmadığını gördüm. Zira yıldızlık, ün, şöhret ve sinema kişiliği (picture personality) üzere biroldukça kavramı ortasında barındırıyor. Bu niçinle birden fazla vakit bu kavramlar, sıfat olarak birbirlerinin yerine kullanılıyor. halbukiki yıldızlık çalışmaları ekseninde baktığımızda bir oyuncuya yıldız diyebilmek için o oyuncunun mesleğini, oynadığı rolleri, perde ve perde haricindeki imajı üzere birfazlaca parametreyi incelemek gerekiyor. Bedia Muvahhit yıldız sıfatını almış birinci bayan oyunculardan biridir. Lakin ‘yıldız mıdır?’ diye sorarsanız yanıtım hayır olur. Birfazlaca sinema tarihçisinin bilakis Cahide Sonku, Sezer Sezin yahut Belgin Doruk yıldız değildirler. Yıldızlık talihi yakalamış, kendi periyodu ortasında yıldızlaşmış lakin daha sonra ünlü oyuncu olarak mesleklerine devam etmiş oyunculardır. Kendi periyotları ortasında evet yıldızlaşmışlardır lakin bunu sürdür(e)medikleri için onlara yıldız diyemeyiz. Zira yıldızlık için yıldız imajının sürekliliği gerekiyor. özetlemek gerekirse bir oyuncunun sinema yıldızı olup olmadığını değerlendirebilmemiz için sinemaya girişinden günümüze kadarki tüm sürecini incelememiz gerekiyor.
Türk Sinemasında Bayan Yıldız Olmak, Yektanurşin Duyan, 320 syf., Dipnot Kitap, 2021.
‘TÜRKİYE’DE YILDIZLIK, YEŞİLÇAM PERİYODUNDA ORTAYA ÇIKMIŞTIR’
“Yıldız” olgusu, Türkiye sinema tarihinde daha epeyce Yeşilçam Periyodu ile özdeşleşmiş bir kavram… Bunda belirleyici tesirler nelerdir? Ayrıyeten bu vakitte “yıldızlığı” oluşturan ve “yıldızlaşmayı” sağlayan ortak kodlar nelerdir?
Yeşilçam bir yıldız sinemasıdır zira Türkiye’de yıldızlık, Yeşilçam devrinde ortaya çıkmıştır. Bunun belirleyicisi de sinema üretim sistemidir. Yeşilçam periyodunda bölge işletmeciliği sistemi vardı. Bölge işletmecileri seyirci taleplerine nazaran yapımcıya finansman sağlıyordu. özetlemek gerekirse sinema üretim sisteminin en tesirli öğesi seyircilerdi. Onlar hangi oyuncuyu ne rolde istiyorsa istedikleri oyuncunun sineması yapılıyordu. Seyircinin bu “gücü” yıldızlığın en değerli parametresiydi. Zira seyirci sevdiği, “tuttuğu” oyuncuyu yıldızlaştırıyordu. Yeşilçam devrinde seyirciler, hayranlara dönüşüyor. Tıpkı futbol grubu fiyat üzere oyuncular tutulup, yıldızlaştırılıyor. Yıldızlar da seyirci taleplerine nazaran perdede oluşturdukları imajlarını sürdürmeye çalışırlar. Bu imajlar, perde haricindeki hayatlarıyla vakit zaman çelişse de bir biçimde tolere edildiği görülüyor.
Türkan Şoray buna en düzgün örnektir. Şoray, seyirci sevgi/ilgi/talebiyle yıldızlaşır. Keşfedilme sürecinden daha sonra bir süre sinema teklifi almaz, çabucak sonrasında aldığı teklif, yardımcı bayan oyuncu rolüdür. Lakin sinemada seyircinin ağır tezahüratını alır. Bu ilgiden daha sonra sinema teklifleri artar ve yıldızlık süreci başlar.
Türkan Şoray, Türk sinemanın dinamiklerini fazlaca düzgün çözmüş bir yıldız. Bilhassa seyirci/hayranlarıyla kurduğu ilgi hayli özgün. Hala hayranlarıyla (onun sözüyle sevenleriyle) irtibat halindedir. Türk sinemasında yıldızlığın değerli parametrelerinden biri hayranlardır, ötürüsıyla Şoray bunu fazlaca düzgün kullandı ve hala de kullanıyor.
‘TÜRKİYE’DE SİNEMA VE BAYAN HAREKETİ ETKİLEŞİMİNİN TEPE NOKTASI SEKSENLERDİR’
Çalışmanızda bayan yıldız sıkıntısını odağa alırken, bayan hareketiyle de ilişkilendiriyorsunuz. Son yüz senede toplumsal bağlamda gücünü ziyadesiyle arttıran bir dinamik bayan hareketi… Yüz yıl öncesiyle bugün içinde bilhassa hanımın sinemadaki temsili açısından ne üzere farklar var? Bayan hareketinin bu temsile nasıl tesiri oldu?
Bilindiği üzere Türkiye’de sinema ve bayan hareketi etkileşiminin tepe noktası seksenlerdir. Seksenlerle bir arada sinema kadın(lığa) yönelik bakış açısı ve telaffuzunu değiştirmeye başlar. Seksenlerdeki bayan sinemalarına kendi periyotları ortasında baktığımızda bu sinemalar bayan temsilleri açısından farklı oldukları için değerlidirler fakat feminist sinemalar olduklarını söyleyemeyiz. 2000 daha sonrası bilhassa de bayan direktörlerin çektiği sinemalarla bayan temsilleri açısından gerçekçi manada değişimlerin olduğunu söyleyebiliriz.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Yıldızlık, ünlülük ve hayranlık çalışmalarıma devam ediyorum. Şu sıralar Türkan Şoray ve Filiz Akın hayranları üzerine çalışıyorum. aslına bakarsanız yıldızlık çalışanlar, en büyük hayranlardır tıpkı benim üzere. Müjde Ar hayranlığı ile başlayan Türk sinemasındaki yıldızlığı araştırma serüvenim Şoray ve Akın hayranlarıyla devam ediyor.
Yektanurşin Duyan
“Yıldız” tanımlamasıyla başlayalım. Bu kavram başlı başına bir hadise… Kime bakılırsa, neye göre “yıldız”? Siz nasıl tanımladınız bu kavramı?
Aslında sinema yıldızlığı herkes tarafınca bilinen lakin tanımlanması istenildiğinde net bir açıklamanın yapıl(a)madığı bir kavramdır. Ben çalışmamda Türk sinemasında, özelde Yeşilçam’da yıldızlığın kavramsallaştırmasını bayan yıldızlar üzerinden yaptım.
Çalışmamda Türk sinemasında yıldızı, periyodun en yüksek fiyatını alan, ismine sinema siparişi verilen, afişte ismini en üstte yazdıran, ismi gişe garantisi, yaptığı her hareketi olay olan ve başlangıcından itibaren yıldız üretim alanlarında -dergiler, müsabakalar, tenkitler, yorumlar, reklamlar ve filmlerde- oluşturulmuş/oluşturdukları yıldız imajını günümüze kadar sürdürebilen oyuncu olarak tanımladım.
‘SİNEMA YILDIZLIĞI İLE HOŞLUK ALAKASI YILDIZIN İMAJIYLA İLİNTİLİ’
“Yıldız”lıkla hoşluk içinde daima bir alaka olduğu düşünülür. Ancak istisnalar da mevcut. Örneğin “Çirkin Kral” Yılmaz Güney, birçok şahsa bakılırsa nahoş lakin hem de da bir “yıldız”… Bu durum bayan “yıldız”lar için de geçerli mi? Ne düşünüyorsunuz?
Türk sinemasında bayan yıldızlar ile hoşluk içinde alışılmış bir ilgi var. Lakin sinema yıldızlığı-güzellik bağlantısı yıldızın imajıyla ilintilidir. Örneğin, Filiz Akın’ın yıldızlık imajı, Avrupai hoş, Batılı yüz olarak inşa edildi. Köylü bayan rolü oynadığında bile bir daha Avrupai hoştu. Yılmaz Güney örneği de bu biçimde. Güney hiç bir vakit romantik jön değildi. Toplumsal içerikli sinemalarının öncesinde de maço erkek rolündeydi. Zira yıldızlık imajı “sert erkek(lik)” üzerine heyetiydi. özetlemek gerekirse yıldızlık ve hoşluk içinde bir bağlantı var lakin temel olan yıldızlık imajıdır.
‘YILDIZLIK İÇİN YILDIZ İMAJININ SÜREKLİLİĞİ GEREKİYOR’
Türkiye Sineması’nda belli bir periyoda kadar bayan yıldızların varlığı, öteki bir fazlaca alanda olduğu üzere, görmezden geliniyor. Pekala başlangıç nasıl oldu? Bir bayan oyuncunun yıldızlaşma serüveni nasıl başladı?
Başlangıcından itibaren yıldız sıfatı sinema oyuncuları için kullanılmıştır. Lakin yaptığım inceleme kararında yıldız sıfatlı her oyuncunun sinema yıldızı olmadığını gördüm. Zira yıldızlık, ün, şöhret ve sinema kişiliği (picture personality) üzere biroldukça kavramı ortasında barındırıyor. Bu niçinle birden fazla vakit bu kavramlar, sıfat olarak birbirlerinin yerine kullanılıyor. halbukiki yıldızlık çalışmaları ekseninde baktığımızda bir oyuncuya yıldız diyebilmek için o oyuncunun mesleğini, oynadığı rolleri, perde ve perde haricindeki imajı üzere birfazlaca parametreyi incelemek gerekiyor. Bedia Muvahhit yıldız sıfatını almış birinci bayan oyunculardan biridir. Lakin ‘yıldız mıdır?’ diye sorarsanız yanıtım hayır olur. Birfazlaca sinema tarihçisinin bilakis Cahide Sonku, Sezer Sezin yahut Belgin Doruk yıldız değildirler. Yıldızlık talihi yakalamış, kendi periyodu ortasında yıldızlaşmış lakin daha sonra ünlü oyuncu olarak mesleklerine devam etmiş oyunculardır. Kendi periyotları ortasında evet yıldızlaşmışlardır lakin bunu sürdür(e)medikleri için onlara yıldız diyemeyiz. Zira yıldızlık için yıldız imajının sürekliliği gerekiyor. özetlemek gerekirse bir oyuncunun sinema yıldızı olup olmadığını değerlendirebilmemiz için sinemaya girişinden günümüze kadarki tüm sürecini incelememiz gerekiyor.
Türk Sinemasında Bayan Yıldız Olmak, Yektanurşin Duyan, 320 syf., Dipnot Kitap, 2021.
‘TÜRKİYE’DE YILDIZLIK, YEŞİLÇAM PERİYODUNDA ORTAYA ÇIKMIŞTIR’
“Yıldız” olgusu, Türkiye sinema tarihinde daha epeyce Yeşilçam Periyodu ile özdeşleşmiş bir kavram… Bunda belirleyici tesirler nelerdir? Ayrıyeten bu vakitte “yıldızlığı” oluşturan ve “yıldızlaşmayı” sağlayan ortak kodlar nelerdir?
Yeşilçam bir yıldız sinemasıdır zira Türkiye’de yıldızlık, Yeşilçam devrinde ortaya çıkmıştır. Bunun belirleyicisi de sinema üretim sistemidir. Yeşilçam periyodunda bölge işletmeciliği sistemi vardı. Bölge işletmecileri seyirci taleplerine nazaran yapımcıya finansman sağlıyordu. özetlemek gerekirse sinema üretim sisteminin en tesirli öğesi seyircilerdi. Onlar hangi oyuncuyu ne rolde istiyorsa istedikleri oyuncunun sineması yapılıyordu. Seyircinin bu “gücü” yıldızlığın en değerli parametresiydi. Zira seyirci sevdiği, “tuttuğu” oyuncuyu yıldızlaştırıyordu. Yeşilçam devrinde seyirciler, hayranlara dönüşüyor. Tıpkı futbol grubu fiyat üzere oyuncular tutulup, yıldızlaştırılıyor. Yıldızlar da seyirci taleplerine nazaran perdede oluşturdukları imajlarını sürdürmeye çalışırlar. Bu imajlar, perde haricindeki hayatlarıyla vakit zaman çelişse de bir biçimde tolere edildiği görülüyor.
Türkan Şoray buna en düzgün örnektir. Şoray, seyirci sevgi/ilgi/talebiyle yıldızlaşır. Keşfedilme sürecinden daha sonra bir süre sinema teklifi almaz, çabucak sonrasında aldığı teklif, yardımcı bayan oyuncu rolüdür. Lakin sinemada seyircinin ağır tezahüratını alır. Bu ilgiden daha sonra sinema teklifleri artar ve yıldızlık süreci başlar.
Türkan Şoray, Türk sinemanın dinamiklerini fazlaca düzgün çözmüş bir yıldız. Bilhassa seyirci/hayranlarıyla kurduğu ilgi hayli özgün. Hala hayranlarıyla (onun sözüyle sevenleriyle) irtibat halindedir. Türk sinemasında yıldızlığın değerli parametrelerinden biri hayranlardır, ötürüsıyla Şoray bunu fazlaca düzgün kullandı ve hala de kullanıyor.
‘TÜRKİYE’DE SİNEMA VE BAYAN HAREKETİ ETKİLEŞİMİNİN TEPE NOKTASI SEKSENLERDİR’
Çalışmanızda bayan yıldız sıkıntısını odağa alırken, bayan hareketiyle de ilişkilendiriyorsunuz. Son yüz senede toplumsal bağlamda gücünü ziyadesiyle arttıran bir dinamik bayan hareketi… Yüz yıl öncesiyle bugün içinde bilhassa hanımın sinemadaki temsili açısından ne üzere farklar var? Bayan hareketinin bu temsile nasıl tesiri oldu?
Bilindiği üzere Türkiye’de sinema ve bayan hareketi etkileşiminin tepe noktası seksenlerdir. Seksenlerle bir arada sinema kadın(lığa) yönelik bakış açısı ve telaffuzunu değiştirmeye başlar. Seksenlerdeki bayan sinemalarına kendi periyotları ortasında baktığımızda bu sinemalar bayan temsilleri açısından farklı oldukları için değerlidirler fakat feminist sinemalar olduklarını söyleyemeyiz. 2000 daha sonrası bilhassa de bayan direktörlerin çektiği sinemalarla bayan temsilleri açısından gerçekçi manada değişimlerin olduğunu söyleyebiliriz.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Yıldızlık, ünlülük ve hayranlık çalışmalarıma devam ediyorum. Şu sıralar Türkan Şoray ve Filiz Akın hayranları üzerine çalışıyorum. aslına bakarsanız yıldızlık çalışanlar, en büyük hayranlardır tıpkı benim üzere. Müjde Ar hayranlığı ile başlayan Türk sinemasındaki yıldızlığı araştırma serüvenim Şoray ve Akın hayranlarıyla devam ediyor.