Sibel Ünal
Eski toplulukların, hayatın bilinmeyenlerine karşı kendilerini korumak için sıkıca bağlandıkları çeşitli inanışları vardı. ‘Yüzü kırmızıya boyamak’ da bunlardan bir tanesiydi.(1) Kabilede öldürülen birinin ruhunun geri geleceğine ve öç alacağına inanılırmış. Öldüren kişi, bu durumdan sıyrılmak ve öç alacak ruhu aldatmak için yüzünü kırmızıya boyamak zorunda kalırmış.
Bugün ‘Koçgiri Hadisesi’ üzerinden yüz yıl geçmesine karşın merkezi iktidarın yüzü hâlâ kan kırmızıya boyalıdır. Resmi telaffuz, bu aldatmaca üzerine kurduğu ‘isyan’ diye nitelendirdiği ‘katliamı’, hâlâ haklı münasebetler üzerine oturtma uğraşı ortasında. Boşuna halbuki! Katliamın çocukları, torunları o ‘ kan kırmızı yüzü’ tanımaktadır oldukçatan.
‘Yüzleşmek’, işte tam bu noktada değerli ve zarurî hale geliyor. Açıktır ki, o uydurma kırmızı maskeden kurtulmak, katliamın berbatlığıyla yüz yüze gelmek yapılanı aklamayacaktır lakin yeniden de geride kalan bizlerin acısını bir nebze olsun hafifçeletecektir. Üstelik bu, gelecek jenerasyonlara de ders niteliği taşıyacaktır. bu biçimdece, öteden beri ırkçı İttihatçı zihniyetin belirlediği siyasetlerle süregelen bu aldatmacaya da son verilmiş olacaktır. Bu ise, bu toprakların etnik, inançsal dokusuyla barış köprüsünün kurulması manasına gelir. Zira şimdiye kadar, Kızılbaş/Alevi/Kürt bireylerin ne kimlikleri ne inançları ne de talepleri kabul gördü iktidar nezdinde. Hazırlanan güdümlü rapor, evrak ve kitaplarla asimilasyoncu siyasetler, zihinlere incelikle işlenmeye devam etti gitti. Bu siyasetle, bireylerin kendi kimliklerini unutarak, ‘Türk Müslümanlığı’ kimliğinde erimeleri istendi. Bunu beklediler bizlerden. Ne yazık ki süreç de tam kendi istedikleri üzere ilerledi ve ilerliyor. “Kolektif şartlanma” refleksiyle hareket eden bir kısım Kızılbaş- Alevi Kürt bireyi, kimliğinden süratle sıyrılmakta ve onlarla tıpkı borazanı öttürmekteler. Kendi inanç, ideoloji, gelenek yani kimliklerini ören ne var ise hiç birine sahip çıkmazken, kendilerini asimile edenlere karşı çok bir hassasiyet içine girmiş bulunmaktalar. Ben de Türk’üm ben de Müslüman’ım diye paralanmakta, nefeslerini tüketmekteler boşuna. Bu acınası hal karşısında muktedirin hali ise üstten bakan, gülünesi bir dudak bükme yalnızca. Hepsi o kadar.
Resmi lisanın kalemşorları, kelamda yazıcıları, Kızılbaş/Alevi/ Kürt halkına ilişkin ayrıntıları, bedelleri, geçmiş tarihlerini çarpıtarak, tahrif ederek hiç bir mahzur tanımadan yollarına devam ediyor bugün de. Yazdıkları satırlarda onlara ilişkin ne bir gerçeklik ne de bir doğruluğa rastlamak mümkün. Üstelik her söylemiş oldukleri geçmiş fetvalarda olduğu üzere riya ve hayâ dolu. Bu bireyler reddiyeci, ruh düşkünlükleriyle aksiyonlarına bu biçimdedan bu vakte devam ede gelmektedirler. Doğrusu, bu taraflarıyla atalarından kalan miraslarına sahip çıkmakta ve bunun için de takdiri hak etmektedirler. niye mi? Dengeli oldukları için.
Lakin hiç kuşkusuz ki, ‘toplumsal mühendislik’, kimi toplulukların dokusunu bozmada yetersiz kalır. Bilinçaltı, sanılanın bilakis şuurdan daha esaslı bir yapıdır zira. Bugün bilinçaltımızdaki bu esaslı hisler, bizlerin katliamı uygulayanlara/uygulatanlara hayranlıkla bakmamızı engellediği üzere bilince yansıyarak kanlı maskelerini görünür hale getirmiştir. Kendi tarihimizi kulaklarımıza fısıldayan onların, atalarımızın sesidir.
Evet, tarihi genelde kazananlar müellif. Cetlerimiz güç ve zalimlik karşısında yenilmiş, kaybetmiş olabilirler. Bizlere bir gelecek yaratma, üzerinde keyifli yaşayacağımız bir yurt kurma hayallerini gerçekleştirememiş olabilirler. Fakat onların ömür savaşı ve gayretinden öğrendiğimiz fazlaca şey oldu. Yaşadıkları ve edindikleri bütün o tecrübeler zihnimize işledi, vücudumuza nakşoldu. birebir vakitte, ‘öldürülenlerin’ kanı üzerine bir hoşgörüde bulunmaya, müsamaha göstermeye hakkımız var mı? Soğuk dağ başlarına sürülen, açlık ve sefalete terk edilen, kanlarıyla ırmakları kızıla boyatan, mağaralarda zehirlenen, ırzına geçilen, elbiseleriyle toprağa gömülen, özetlemek gerekirse topyekûn çarmıha gerilen bu beşerlerle ilgili bu biçimde bir kelam hakkı kimin haddine? Kim buna yürek edebilir ki? Lakin şunu diyebiliriz: “tekrar asla!”
“Üç bin yıllık geçmişinin hesabını yapamayan insan günübirlik yaşayan insandır” der Goethe. Son vakit içinderda yayımlanan birtakım kitaplar bu kelamı doğrular nitelikte. Resmi ideolojiyle, resmi kültür siyasetleriyle zehirlenmiş, tarafları şaşırtılmış, kimlikleri elinden alınmış, zihinleri bulanıklaştırılmış kimi Kızılbaş/Alevi/Kürt bireylerin rotasını olması gereken istikamete çeviriyor bir daha. Onları kendi tarihleriyle buluşturarak ortak bir şuurun tabanını hazırlıyor.
Gültekin Uçar’ın ‘Koçgiri’ isimli kitabı(2), bu zoraki tezlerin, telaffuzun bir bakıma bertaraf edilmesine, maskelerinin düşmesine yardımcı olacak bir okuma sunuyor bizlere. ‘Koçgiri’ üzerinden aşiret, kimlik, siyaset üzere kavramları ele alan Uçar, bunlar içindeki alakalara de değiniyor. Yerel/yönetsel bir sistem olan ‘aşiret’ olgusunun ortaya çıkışı ve kimlik inşasındaki tesirinden kelam ederken, merkezi iktidarın “aşiret” kavramına yüklediği geri, feodal ve tarih evvelden kalma üzere nitelemelerle tanımladığı bu olguyu tartışmaya açıyor. bu biçimdece, bu yaklaşımın hedeflediği zımnî temel itkiyi gözler önüne seriyor müellif. Bu bâtın gaye; Koçgirili her bireyin kendi kimliğine, tarihine, kültürüne ve siyasal tavrına yabancılaşmasıdır özetlemek gerekirse.
Koçgiri-Aşiret Kimlik Siyaset, Gültekin Uçar, Detay Yayınları, 2019.
Toplumsal değişimin ve siyasal tercihlerin nasıl dönüştüğünü, nüfus ve göç olgularını da ele alarak sağlam bir temellendirme yapmış olan Uçar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e bölgeye yaklaşımı sergiliyor. Muharrir, Osmanlı arşivleri, Cumhuriyet’in iskan siyasetlerini ele alırken genelde ‘aşiret’(3) kavramı, özelde Koçgiri aşireti üzerine ağırlaşmış.
Aşiret kavramı üzere ‘ethnos’, ‘etnisite’, ‘asabbiye’ olgularının da sosyo-ekonomik, tarihî, kültürel ve coğrafik ömür alanları tesirinde şekillenen, uluslaşmayla sonuçlanmak zorunda olmayan dinamik ve değişken olgular olduğunu söylüyor Uçar. Aşiret, bir taraftan ekonomik gereksinimlerin giderilmesi, öte yandan dış tehlikelere karşı can güvenliğinin sağlanması üzere ihtiyaçlar kararı toplumsal ve siyasal bir fonksiyon yüklenir. Yani Engels’in ‘Kamu Gücü’ olarak tanımladığı güce dönüşür. Bruinessen ve Heckmann’ın da değindiği üzere aşiret kavramı yüzeysel olarak ‘geri’ ve ‘feodal’ sözcüklerine sıkıştırılmayacak kadar kıymetli bir fonksiyon yüklenir Kürt toplumlarında.(4)
Kürt aşiret yapısı çözüldüğünde, mevcut tarihî şartlarda, önümüzde duran tek seçenek olarak asimilasyon belirir. Yani Türk uluslaşması ortasında eriyip yok olmak. Mevcut durum da aslına bakarsan budur. Bu, birlikteinde şu soruların çengeline asıyor bizi: Asimilasyon ilerleme midir? Çağdaş manada aşiretçiliğin çözülmesini onaylamak ve aşiretçiliği ‘geri’ diye tanımlamak asimilasyonu savunmak manasına gelmiyor mu? Bu durum Kürtlerin kendi gelenek, nazarannek ve tarihselliğiyle bağını koparmak üzere sonuçlar doğurmuyor mu?
Hakikaten, yalnızca aşiretçilik geri, kaba bir ötelemecilikle tanımlanmadı, tıpkı şey Alevi inancına yönelik indirgemeci-aşağılayıcı yaklaşımla da ortaya kondu. ‘Dedelik’ kurumu ve onun nezdinde ‘Ocaklar’ maksat alınarak, ‘ gericilik’ damgasıyla damgalandı. 1937 tarihindeki TKP’nin Dersim raporunda da bu belirtilmiştir.(5) Gerek ‘Ocaklar’ amaç alınarak Alevilik inancı dejenerasyonunda, gerekse ‘aşiret’ üzerinden Kürt kimlik ve şuuruna yönelik bu hücumlar tek bir şeyi hedefliyor: Bütün ögeleri kendi kimliğinden sıyırarak ‘Türk kimliği’nde eritmek.
Her toplumsal yapı, toplulukların gereksinimlerine bütünüyle cevap vermeyebilir. Olumlu olduğu kadar olumsuz yanları da kelam konusudur. Aşiretçilik de bundan muaf tutulamaz.
Aristotales, insanı öbür canlılardan farklı kılanın ‘logos’ olduğunu söyler. Bu ise bir nevi konuşma ve akıldır. Yani aklın kararında konuşma, müzakere etme, politik olmanın şartıdır. şüphesiz bunları site kent devletleri için söyler. Hiç kuşku yok ki aşiretçilikte de bir rasyonalite vardır, meseleleri müzakere etme ve siyasetler oluşturmak üzere. Burada bireyden hayli topluluğun yararlılığı kelam konusudur. Birey, aşiretle bir bütündür zira. Bu ise dış tehditlere karşı onu korur ve kollar. Lakin bu, örgütlülüğü sağlamlaştırmak ismine fazlaca katı bir hâl alabilir. Bu durum, ister aşiretin politik kimliğinde olsun ister gelenek, nazarannek de olsun toplumsal hayatta kendini açıkça ortaya koyar.
Aşiretçiliğin çözülüşüyle bir arada önemli bir boşluğun oluştuğu, ahlaki pahaların yitirildiği, özetlemek gerekirse önemli bir kimlik meselesinin belirdiği de açıktır. Aşireti ‘geri’ ya da ‘feodal’ diye tanımlamak, onu tasfiye etmek yerine onun kendi doğallığı ortasında, kendi dinamikleriyle dönüşümüne imkan tanımak daha yanlışsız bir tavır olurdu. Oluşan boşluk, dinî inançlarla yani ‘Ocaklar’la doldurulur.(6) bu biçimdece inanca dayalı, bağlı olunan Ocağa göre bir ‘kimlik’, aidiyet inşa etme gereği ortaya çıkar. Ve burada, toplumsal birliği sağlayan ve cemaati bir ortada tutan en değerli ritüel Cem törenleridir.(7) Lakin gelişmeler inanç külçeşidinin de ömür bulmasına imkan tanımaz.
Her coğrafyayı kendi tarihselliği ortasında tanımlamak gerekir. Koçgiri coğrafyası, hem etnik tıpkı vakitte inanç kimliği açısından çok özgündür. Bilhassa inanç kimliği bu özgünlükte daha besbellidir. Bu topluluk, inanç kimliğinden dolayı en büyük darbeyi Çaldıran Savaşı’yla(1514) almıştır. Osmanlılarla Safeviler içinde yapılan bu savaşın neticeleriyla yüz yüze gelmiş ve gerek fiziksel-doğal hudutlarını, gerekse ekonomik gücünü kaybetmiştir. Topluluk üyeleri dağlara sığınmış, tarihî, toplumsal, kültürel olarak bugünkü ‘Dersim’ hudutları ortasında ‘görünmez’ hale gelmişlerdir. Dış alaka kanalları merkezi hükümet tarafınca daraltılmış, aşiret beyefendilerinin gücü zayıflatılmıştır. Kızılbaş Kürt topluluğun sesi kesilmiştir bu biçimdece. Derin bir sessizliğe bürünmüştür bu topluluk.
Görülüyor ki, Anadolu bunun üzere daha kaç katliamlara, isyanlara şahittir. ‘Koçgiri Hadisesi’ olarak isimlendirilen olay da bunlardan yalnızca biridir. Ve bugün üzerinden yüz yıl geçmesine karşın hâlâ yaşananların acısı tazeliğini koruyor. Evet, Koçgiri bir isyandı bir istikametiyle. Lakin tıpkı tarihlerde bir fazlaca isyan vardı Anadolu’da. Lakin hiç biri Kızılbaş/Alevi Kürt topluluklarına uygulandığı üzere kitlesel katliamlarla bastırılmadı. Çoluk-çocuk, kadın-erkek, genç-yaşlı demeden süngülerle delinmedi, üstlerine duvarlar yıkılmadı, kurşuna dizilmedi, mağaralarda zehirlenmedi. Olsa olsa başkanları yakalandı ve cezalandırıldılar.
Çağ, ulus devlet çağıydı. Bu, kimi halklar için kurtuluş manasına gelirken, kimi halklar içinse baskı ve katliam demekti özetle. Hakikaten, Anadolu toprakları da bu boğazlamanın, bu mecnunluk çağının haricinde kalamadı. Yeryüzünde meczupluk olarak tanımlanacak fazlaca şey var. Hint bilgelerinin ‘Maya’ ya da yanılgı örtüsü dedikleri bir tıp mecnunluk hali yani. Yakın tarihte yeryüzünün katlanmak zorunda kaldığı durumların hepsi bu cins bir delilikti: Dünya savaşları, Nazilerin uyguladığı Yahudi soykırımı, Ortadoğu’daki yabanî savaşlar, Anadolu’daki kıyımlar…
Bu zulümlerin şahitleri geriye dönüp baktıklarında şaşkınlık ortasında kalırlar. Onca acı ne içindi diye.
Bu ‘delilik’ ya da ‘Maya’ hali hala devam etmekte ne yazık ki. Üstelik yalnızca beşerle da sonlu değil. Hayvanlar, bitkiler hatta hayat alanlarının tamamı bundan hissesini almaktadır. Dersim ormanlarının, ortasındaki canlılarla bir arada vahşice yakılması, ömür formlarına yönelik girişilen savaşların en vahşisidir. İnsan zihninin zehirlenmesi, birlikteinde ırmakların, havanın, toprağın da zehirlenmesine niye oldu. İnsan topluluklarının hedefi bir ortada barış ortasında kardeşçe yaşamakken, çağdaş vakit içinderda bu ‘zehirli bir güce’ dönüştü. kuvvetli olmak, başkasını yok etmek, ortadan kaldırmak manasına geliyor. Tam bilakis barışçı bir aradalık gerekli bize. Alevi inancı/felsefesi, yani öğretisi de bize bunu salık verir.
Her şeye karşın çağın çocukları olarak, yine de bizler içimizde umutları çoğaltıyor, içimizdeki güneşleri parlatıyoruz. Kybele’nin saf çocuklarıyız en nihayet. Özgürlüğümüzü, öz benliğimizi, kıymetlerimizi korumak ismine geride bıraktığımız onca acılı yaşanmışlığı, onca merhametsiz söylemi bilince dönüştürüyoruz. Mağlubiyetlerimizin dersleri ışığında, tasamızı kucaklayıp umudu bir daha yeşertiyoruz.
Bir köprü, bir istikrar, bir uzlaşma mümkünlüğü var mı? Bilinmez. İmparatorluktan Cumhuriyet’e mirastır zira bu kanlı maske. Yüzleşmek fakat ‘erk’in yüzündeki maskeyi sıyırması, yüzündeki kanlı boyayı yıkamaya niyet etmesiyle mümkündür. bu biçimdece tertemiz yıkanmış yüzlerle daima birlikte berrak ve sessiz göğe bakabiliriz. Yarının, tarihin yolunu birlikte açabiliriz.
Dipnotlar:
Eski toplulukların, hayatın bilinmeyenlerine karşı kendilerini korumak için sıkıca bağlandıkları çeşitli inanışları vardı. ‘Yüzü kırmızıya boyamak’ da bunlardan bir tanesiydi.(1) Kabilede öldürülen birinin ruhunun geri geleceğine ve öç alacağına inanılırmış. Öldüren kişi, bu durumdan sıyrılmak ve öç alacak ruhu aldatmak için yüzünü kırmızıya boyamak zorunda kalırmış.
Bugün ‘Koçgiri Hadisesi’ üzerinden yüz yıl geçmesine karşın merkezi iktidarın yüzü hâlâ kan kırmızıya boyalıdır. Resmi telaffuz, bu aldatmaca üzerine kurduğu ‘isyan’ diye nitelendirdiği ‘katliamı’, hâlâ haklı münasebetler üzerine oturtma uğraşı ortasında. Boşuna halbuki! Katliamın çocukları, torunları o ‘ kan kırmızı yüzü’ tanımaktadır oldukçatan.
‘Yüzleşmek’, işte tam bu noktada değerli ve zarurî hale geliyor. Açıktır ki, o uydurma kırmızı maskeden kurtulmak, katliamın berbatlığıyla yüz yüze gelmek yapılanı aklamayacaktır lakin yeniden de geride kalan bizlerin acısını bir nebze olsun hafifçeletecektir. Üstelik bu, gelecek jenerasyonlara de ders niteliği taşıyacaktır. bu biçimdece, öteden beri ırkçı İttihatçı zihniyetin belirlediği siyasetlerle süregelen bu aldatmacaya da son verilmiş olacaktır. Bu ise, bu toprakların etnik, inançsal dokusuyla barış köprüsünün kurulması manasına gelir. Zira şimdiye kadar, Kızılbaş/Alevi/Kürt bireylerin ne kimlikleri ne inançları ne de talepleri kabul gördü iktidar nezdinde. Hazırlanan güdümlü rapor, evrak ve kitaplarla asimilasyoncu siyasetler, zihinlere incelikle işlenmeye devam etti gitti. Bu siyasetle, bireylerin kendi kimliklerini unutarak, ‘Türk Müslümanlığı’ kimliğinde erimeleri istendi. Bunu beklediler bizlerden. Ne yazık ki süreç de tam kendi istedikleri üzere ilerledi ve ilerliyor. “Kolektif şartlanma” refleksiyle hareket eden bir kısım Kızılbaş- Alevi Kürt bireyi, kimliğinden süratle sıyrılmakta ve onlarla tıpkı borazanı öttürmekteler. Kendi inanç, ideoloji, gelenek yani kimliklerini ören ne var ise hiç birine sahip çıkmazken, kendilerini asimile edenlere karşı çok bir hassasiyet içine girmiş bulunmaktalar. Ben de Türk’üm ben de Müslüman’ım diye paralanmakta, nefeslerini tüketmekteler boşuna. Bu acınası hal karşısında muktedirin hali ise üstten bakan, gülünesi bir dudak bükme yalnızca. Hepsi o kadar.
Resmi lisanın kalemşorları, kelamda yazıcıları, Kızılbaş/Alevi/ Kürt halkına ilişkin ayrıntıları, bedelleri, geçmiş tarihlerini çarpıtarak, tahrif ederek hiç bir mahzur tanımadan yollarına devam ediyor bugün de. Yazdıkları satırlarda onlara ilişkin ne bir gerçeklik ne de bir doğruluğa rastlamak mümkün. Üstelik her söylemiş oldukleri geçmiş fetvalarda olduğu üzere riya ve hayâ dolu. Bu bireyler reddiyeci, ruh düşkünlükleriyle aksiyonlarına bu biçimdedan bu vakte devam ede gelmektedirler. Doğrusu, bu taraflarıyla atalarından kalan miraslarına sahip çıkmakta ve bunun için de takdiri hak etmektedirler. niye mi? Dengeli oldukları için.
Lakin hiç kuşkusuz ki, ‘toplumsal mühendislik’, kimi toplulukların dokusunu bozmada yetersiz kalır. Bilinçaltı, sanılanın bilakis şuurdan daha esaslı bir yapıdır zira. Bugün bilinçaltımızdaki bu esaslı hisler, bizlerin katliamı uygulayanlara/uygulatanlara hayranlıkla bakmamızı engellediği üzere bilince yansıyarak kanlı maskelerini görünür hale getirmiştir. Kendi tarihimizi kulaklarımıza fısıldayan onların, atalarımızın sesidir.
Evet, tarihi genelde kazananlar müellif. Cetlerimiz güç ve zalimlik karşısında yenilmiş, kaybetmiş olabilirler. Bizlere bir gelecek yaratma, üzerinde keyifli yaşayacağımız bir yurt kurma hayallerini gerçekleştirememiş olabilirler. Fakat onların ömür savaşı ve gayretinden öğrendiğimiz fazlaca şey oldu. Yaşadıkları ve edindikleri bütün o tecrübeler zihnimize işledi, vücudumuza nakşoldu. birebir vakitte, ‘öldürülenlerin’ kanı üzerine bir hoşgörüde bulunmaya, müsamaha göstermeye hakkımız var mı? Soğuk dağ başlarına sürülen, açlık ve sefalete terk edilen, kanlarıyla ırmakları kızıla boyatan, mağaralarda zehirlenen, ırzına geçilen, elbiseleriyle toprağa gömülen, özetlemek gerekirse topyekûn çarmıha gerilen bu beşerlerle ilgili bu biçimde bir kelam hakkı kimin haddine? Kim buna yürek edebilir ki? Lakin şunu diyebiliriz: “tekrar asla!”
“Üç bin yıllık geçmişinin hesabını yapamayan insan günübirlik yaşayan insandır” der Goethe. Son vakit içinderda yayımlanan birtakım kitaplar bu kelamı doğrular nitelikte. Resmi ideolojiyle, resmi kültür siyasetleriyle zehirlenmiş, tarafları şaşırtılmış, kimlikleri elinden alınmış, zihinleri bulanıklaştırılmış kimi Kızılbaş/Alevi/Kürt bireylerin rotasını olması gereken istikamete çeviriyor bir daha. Onları kendi tarihleriyle buluşturarak ortak bir şuurun tabanını hazırlıyor.
Gültekin Uçar’ın ‘Koçgiri’ isimli kitabı(2), bu zoraki tezlerin, telaffuzun bir bakıma bertaraf edilmesine, maskelerinin düşmesine yardımcı olacak bir okuma sunuyor bizlere. ‘Koçgiri’ üzerinden aşiret, kimlik, siyaset üzere kavramları ele alan Uçar, bunlar içindeki alakalara de değiniyor. Yerel/yönetsel bir sistem olan ‘aşiret’ olgusunun ortaya çıkışı ve kimlik inşasındaki tesirinden kelam ederken, merkezi iktidarın “aşiret” kavramına yüklediği geri, feodal ve tarih evvelden kalma üzere nitelemelerle tanımladığı bu olguyu tartışmaya açıyor. bu biçimdece, bu yaklaşımın hedeflediği zımnî temel itkiyi gözler önüne seriyor müellif. Bu bâtın gaye; Koçgirili her bireyin kendi kimliğine, tarihine, kültürüne ve siyasal tavrına yabancılaşmasıdır özetlemek gerekirse.
Koçgiri-Aşiret Kimlik Siyaset, Gültekin Uçar, Detay Yayınları, 2019.
Toplumsal değişimin ve siyasal tercihlerin nasıl dönüştüğünü, nüfus ve göç olgularını da ele alarak sağlam bir temellendirme yapmış olan Uçar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e bölgeye yaklaşımı sergiliyor. Muharrir, Osmanlı arşivleri, Cumhuriyet’in iskan siyasetlerini ele alırken genelde ‘aşiret’(3) kavramı, özelde Koçgiri aşireti üzerine ağırlaşmış.
Aşiret kavramı üzere ‘ethnos’, ‘etnisite’, ‘asabbiye’ olgularının da sosyo-ekonomik, tarihî, kültürel ve coğrafik ömür alanları tesirinde şekillenen, uluslaşmayla sonuçlanmak zorunda olmayan dinamik ve değişken olgular olduğunu söylüyor Uçar. Aşiret, bir taraftan ekonomik gereksinimlerin giderilmesi, öte yandan dış tehlikelere karşı can güvenliğinin sağlanması üzere ihtiyaçlar kararı toplumsal ve siyasal bir fonksiyon yüklenir. Yani Engels’in ‘Kamu Gücü’ olarak tanımladığı güce dönüşür. Bruinessen ve Heckmann’ın da değindiği üzere aşiret kavramı yüzeysel olarak ‘geri’ ve ‘feodal’ sözcüklerine sıkıştırılmayacak kadar kıymetli bir fonksiyon yüklenir Kürt toplumlarında.(4)
Kürt aşiret yapısı çözüldüğünde, mevcut tarihî şartlarda, önümüzde duran tek seçenek olarak asimilasyon belirir. Yani Türk uluslaşması ortasında eriyip yok olmak. Mevcut durum da aslına bakarsan budur. Bu, birlikteinde şu soruların çengeline asıyor bizi: Asimilasyon ilerleme midir? Çağdaş manada aşiretçiliğin çözülmesini onaylamak ve aşiretçiliği ‘geri’ diye tanımlamak asimilasyonu savunmak manasına gelmiyor mu? Bu durum Kürtlerin kendi gelenek, nazarannek ve tarihselliğiyle bağını koparmak üzere sonuçlar doğurmuyor mu?
Hakikaten, yalnızca aşiretçilik geri, kaba bir ötelemecilikle tanımlanmadı, tıpkı şey Alevi inancına yönelik indirgemeci-aşağılayıcı yaklaşımla da ortaya kondu. ‘Dedelik’ kurumu ve onun nezdinde ‘Ocaklar’ maksat alınarak, ‘ gericilik’ damgasıyla damgalandı. 1937 tarihindeki TKP’nin Dersim raporunda da bu belirtilmiştir.(5) Gerek ‘Ocaklar’ amaç alınarak Alevilik inancı dejenerasyonunda, gerekse ‘aşiret’ üzerinden Kürt kimlik ve şuuruna yönelik bu hücumlar tek bir şeyi hedefliyor: Bütün ögeleri kendi kimliğinden sıyırarak ‘Türk kimliği’nde eritmek.
Her toplumsal yapı, toplulukların gereksinimlerine bütünüyle cevap vermeyebilir. Olumlu olduğu kadar olumsuz yanları da kelam konusudur. Aşiretçilik de bundan muaf tutulamaz.
Aristotales, insanı öbür canlılardan farklı kılanın ‘logos’ olduğunu söyler. Bu ise bir nevi konuşma ve akıldır. Yani aklın kararında konuşma, müzakere etme, politik olmanın şartıdır. şüphesiz bunları site kent devletleri için söyler. Hiç kuşku yok ki aşiretçilikte de bir rasyonalite vardır, meseleleri müzakere etme ve siyasetler oluşturmak üzere. Burada bireyden hayli topluluğun yararlılığı kelam konusudur. Birey, aşiretle bir bütündür zira. Bu ise dış tehditlere karşı onu korur ve kollar. Lakin bu, örgütlülüğü sağlamlaştırmak ismine fazlaca katı bir hâl alabilir. Bu durum, ister aşiretin politik kimliğinde olsun ister gelenek, nazarannek de olsun toplumsal hayatta kendini açıkça ortaya koyar.
Aşiretçiliğin çözülüşüyle bir arada önemli bir boşluğun oluştuğu, ahlaki pahaların yitirildiği, özetlemek gerekirse önemli bir kimlik meselesinin belirdiği de açıktır. Aşireti ‘geri’ ya da ‘feodal’ diye tanımlamak, onu tasfiye etmek yerine onun kendi doğallığı ortasında, kendi dinamikleriyle dönüşümüne imkan tanımak daha yanlışsız bir tavır olurdu. Oluşan boşluk, dinî inançlarla yani ‘Ocaklar’la doldurulur.(6) bu biçimdece inanca dayalı, bağlı olunan Ocağa göre bir ‘kimlik’, aidiyet inşa etme gereği ortaya çıkar. Ve burada, toplumsal birliği sağlayan ve cemaati bir ortada tutan en değerli ritüel Cem törenleridir.(7) Lakin gelişmeler inanç külçeşidinin de ömür bulmasına imkan tanımaz.
Her coğrafyayı kendi tarihselliği ortasında tanımlamak gerekir. Koçgiri coğrafyası, hem etnik tıpkı vakitte inanç kimliği açısından çok özgündür. Bilhassa inanç kimliği bu özgünlükte daha besbellidir. Bu topluluk, inanç kimliğinden dolayı en büyük darbeyi Çaldıran Savaşı’yla(1514) almıştır. Osmanlılarla Safeviler içinde yapılan bu savaşın neticeleriyla yüz yüze gelmiş ve gerek fiziksel-doğal hudutlarını, gerekse ekonomik gücünü kaybetmiştir. Topluluk üyeleri dağlara sığınmış, tarihî, toplumsal, kültürel olarak bugünkü ‘Dersim’ hudutları ortasında ‘görünmez’ hale gelmişlerdir. Dış alaka kanalları merkezi hükümet tarafınca daraltılmış, aşiret beyefendilerinin gücü zayıflatılmıştır. Kızılbaş Kürt topluluğun sesi kesilmiştir bu biçimdece. Derin bir sessizliğe bürünmüştür bu topluluk.
Görülüyor ki, Anadolu bunun üzere daha kaç katliamlara, isyanlara şahittir. ‘Koçgiri Hadisesi’ olarak isimlendirilen olay da bunlardan yalnızca biridir. Ve bugün üzerinden yüz yıl geçmesine karşın hâlâ yaşananların acısı tazeliğini koruyor. Evet, Koçgiri bir isyandı bir istikametiyle. Lakin tıpkı tarihlerde bir fazlaca isyan vardı Anadolu’da. Lakin hiç biri Kızılbaş/Alevi Kürt topluluklarına uygulandığı üzere kitlesel katliamlarla bastırılmadı. Çoluk-çocuk, kadın-erkek, genç-yaşlı demeden süngülerle delinmedi, üstlerine duvarlar yıkılmadı, kurşuna dizilmedi, mağaralarda zehirlenmedi. Olsa olsa başkanları yakalandı ve cezalandırıldılar.
Çağ, ulus devlet çağıydı. Bu, kimi halklar için kurtuluş manasına gelirken, kimi halklar içinse baskı ve katliam demekti özetle. Hakikaten, Anadolu toprakları da bu boğazlamanın, bu mecnunluk çağının haricinde kalamadı. Yeryüzünde meczupluk olarak tanımlanacak fazlaca şey var. Hint bilgelerinin ‘Maya’ ya da yanılgı örtüsü dedikleri bir tıp mecnunluk hali yani. Yakın tarihte yeryüzünün katlanmak zorunda kaldığı durumların hepsi bu cins bir delilikti: Dünya savaşları, Nazilerin uyguladığı Yahudi soykırımı, Ortadoğu’daki yabanî savaşlar, Anadolu’daki kıyımlar…
Bu zulümlerin şahitleri geriye dönüp baktıklarında şaşkınlık ortasında kalırlar. Onca acı ne içindi diye.
Bu ‘delilik’ ya da ‘Maya’ hali hala devam etmekte ne yazık ki. Üstelik yalnızca beşerle da sonlu değil. Hayvanlar, bitkiler hatta hayat alanlarının tamamı bundan hissesini almaktadır. Dersim ormanlarının, ortasındaki canlılarla bir arada vahşice yakılması, ömür formlarına yönelik girişilen savaşların en vahşisidir. İnsan zihninin zehirlenmesi, birlikteinde ırmakların, havanın, toprağın da zehirlenmesine niye oldu. İnsan topluluklarının hedefi bir ortada barış ortasında kardeşçe yaşamakken, çağdaş vakit içinderda bu ‘zehirli bir güce’ dönüştü. kuvvetli olmak, başkasını yok etmek, ortadan kaldırmak manasına geliyor. Tam bilakis barışçı bir aradalık gerekli bize. Alevi inancı/felsefesi, yani öğretisi de bize bunu salık verir.
Her şeye karşın çağın çocukları olarak, yine de bizler içimizde umutları çoğaltıyor, içimizdeki güneşleri parlatıyoruz. Kybele’nin saf çocuklarıyız en nihayet. Özgürlüğümüzü, öz benliğimizi, kıymetlerimizi korumak ismine geride bıraktığımız onca acılı yaşanmışlığı, onca merhametsiz söylemi bilince dönüştürüyoruz. Mağlubiyetlerimizin dersleri ışığında, tasamızı kucaklayıp umudu bir daha yeşertiyoruz.
Bir köprü, bir istikrar, bir uzlaşma mümkünlüğü var mı? Bilinmez. İmparatorluktan Cumhuriyet’e mirastır zira bu kanlı maske. Yüzleşmek fakat ‘erk’in yüzündeki maskeyi sıyırması, yüzündeki kanlı boyayı yıkamaya niyet etmesiyle mümkündür. bu biçimdece tertemiz yıkanmış yüzlerle daima birlikte berrak ve sessiz göğe bakabiliriz. Yarının, tarihin yolunu birlikte açabiliriz.
Dipnotlar:
- Tevrat’taki Folklor (Frazer’in Folk love in the Old Testament eserinden-The mark of Cain bölümü) Transfer:Bernard Russel/Sorgulayan Denemeler, s. 20
- Gültekin Uçar, Koçgiri aşiret, kimlik, siyaset, Detay Yay. Birinci Basım: 2019
- Aşiret, lisan ve kültür tarafından büyük bir türdeşlik gösteren, pek epeyce uzunluktan oluşan, yapısındaki aileler içinde ekonomik, din,kan yahut evlilik bağları bulunan göçebe yahut yerleşik nitelikteki topluluk olarak tanımlanır(TDK)
- a.g.e, s. 58
- Komünistlerim 8 Temmuz 1937 tarihinde kaleme aldıkları Dersim raporunun tam metni, https://odatv4.com/iste-komunistlerin-dersim-raporu-2211141200.html
- Ocaklar, Kızılbaş toplulukların eşit paylaşıma dayalı inançsal yapılarıdır.
- Dar-ı Sır isimli romanımın kaynak taraması sırasında çoğunlukla ‘aşiret’ ve ‘ocak’ kavramlarının birbirinin yerine ve yanlış olarak kullanıldığına rastladım. halbuki biri etnik kimliğe dayalı sosyal-siyasal bir varoluşu, ötekisi ise inançsal bir yapıyı tanımlamakta daha hayli.