Kaan Hükümran
Edward Said, hem Türkiye ve Ortadoğu’da birebir vakitte Avrupa’da ve ABD’de tanınan bir entelektüeldi. Said’in fikir ve hareketlerini yorumlayanlarsa üç kümeye ayrılıyordu: Birincisi, Said’e âşina olanlar. İkincisi onu bildiğini sananlar. Üçüncü küme ise Said’i anlayanlar ve yanlış tanıyanlar. Bu kümelerin çalışmaları, metinleri ve yorumları, Said’in fikirlerinin yaşamasını, lisandan lisana aktarılmasını ve tartışılmasını sağladı.
Said, 2003’te öldüğünde gerisinde dikkatle okunup anlaşılarak her daim tartışılması gereken eserler bıraktı. Tanınan kültür sanayisi -kendisinin hiç istemediği şekilde- onu muhakkak kalıplara hapsetmeye çalıştı, hatta daha da ileri giderek tıpkı Che’ye yapıldığı üzere Said’i entelektüel bir tüketim objesi hâline getirmeyi bile denedi. her neyse ki bu harekât son buldu da Said’in eser, fikir ve hareketleri aklıselim biçimde tartışıldı, hâlâ tartışılıyor.
Kendisini “ABD’de bulunan bir yabancı” diye tanımlayan; Batı eğitimi almış bir Arap olarak büyüdüğünü her fırsatta dillendiren, “birinden yahut başkasından olmaksızın kendisini her iki dünyaya ilişkin hissettiğini” daima dillendiren, birkaç tarihin ve topluluğun modülü olduğunu sürekli belirten Said’in Doğu’dan Batı’ya, Batı’dan Doğu’ya bakarak ortaya koyduğu her tez, kaleme aldığı her metin ve giriştiği her aksiyon fazlaca değerli.
Fırat Mollaer’in yayına hazırladığı Edward Said’le bir daha Başlamak isimli çalışma, Said’in bu değerli fikirlerini yorumlama denemelerinden biri olmasının yanında, Türkiye’den ona bir bakış ve onun kavramlarından hareketle telaffuzunu hatırlama uğraşı.
Mollaer, kelam konusu uğraşın kapsamını açıklarken kitabın çerçevesini de çizmiş bir bakıma: “Herbiçimde üzerinde en çok düşünmemiz ve cansuyu taşımamız gereken konu, Said’in eleştirel fikrinin popülerlik bulutu ortasında silikleşen niteliğidir. Bu niyet, kendisine tanınırlık sağlarken bir Said istismarına da yol açan şarkiyatçılık (oryantalizm) temasından fazlaca daha kapsamlıdır. Kültürel mobilizasyon yaratma aracına indirgenmesi Said’e ve okuruna yapılabilecek en büyük kötülüktür. Eleştirel vaadinin kapsamı, tanınan imajının sıkıştığı dar çerçeve ve onu yorumlamanın politik manası düşünüldüğünde Said’le hemen bir daha başlamalıyız. Walter Benjamin üzere söylersek bu, eleştirel bir geleneği onu alt etmek üzere olan konformizmin elinden kurtarmak için harcanan efordur. Başlangıç, Said’in üretken niyetini kimlikçi bir kalıpta donduran ve ideolojik seferberliklerde araçsallaştırarak tüketip atan hâkim yorumlara karşı kendi telaffuzunu tazelemeye çalışan taban ütopik çabanın ismidir.”
Edward Said’le bir daha Başlamak, Yayına Hazırlayan: Fırat Mollaer, 524 syf., İthaki Yayınları, 2021.
POLİTİK YERGİLERİYLE BİR ÖZNE
Kitabın okura açacağı kapıların başında, Said’in imajı ve fikirleri ortasına, tanınan kültür dizayncıları yahut üreticilerinin pek de hoşlanmayacağı bir çizgi çekmek geliyor. Akabinde çalışmaya yazılarıyla katkıda bulunan isimler, düşünüre ait el altında çokça bulunan hap “detayları” paranteze alıyor. ötürüsıyla şarkiyatçlığa dair fikirlerinin, entelektüelliğinin, sürgünlüğünün, yersiz-yurtsuzluğunun, hegemonyaya ve ideolojiye ait niyetlerinin kökenini ve kapsamını, Said’in yürüdüğü eleştirel yolu izleyerek tartışıyor bu isimler. Bunu, onun politik özneliğini ve kimlik problemine ait niyetlerini es geçmeden yapıyorlar. Dahası, Said’in beslendiği kaynakları (Gramsci, Adorno vd.) daima göz önünde bulunduruyorlar. Bu bağlamda Mollaer’in notu ve soruları dikkate bedel: “Said, Türkiye’de ideolojik devlet aygıtlarından birine dönüşen ‘şarkiyatçılık istismarı’nda sahnenin haricinde kalan radikal eleştirel düşünürdür. ötürüsıyla şu hem de bizim kritik sorumuzdur: Batı’nın sömürgeci zalimliklerini sistemli bir biçimde ortaya koyarken ‘Doğululuğu’ teolojik köken üzere mi üstleneceğiz yoksa seküler bir başlangıç noktası mı saptayacağız? Daha evvel açıklandıği üzere nitekim ne olduğumuzu bilmemiz, hazır bir kökene müracaatla değil bir tarihî envanterle mümkünse atfedilmiş Doğululuk aslına bakarsan çabucak sorgulamaya alınır. Said’in atıf yaptığı Gramsci, Hapishane Defterleri’nde teorik ve pratik sendikalizmin -anarşist- merkezsizliğine karşı bir başlangıç noktasının gerekliliğini politik olarak temellendirir.”
Mollaer’in uyarısı ve soruları, Said’in entelektüelliği ve eleştirelliğiyle paralellik gösteriyor. beraberinde, Batı’dan Doğu’ya bir sürgün olarak bakışıyla da uyumlu. Yusuf Ekinci makalesinde, Said’i sürgünde bir entelektüel olarak ele alırken hayatıyla ve fikirleriyle onun politik tenkitler sıralayan özneliğine atıfta bulunuyor. Bu da bizi hegemonya ve dünyevilik sorgulamalarına gdolayıyor. Yani Said’in telaffuzunu üzerine inşa ettiği temele… daha sonra da şarkiyatçılık çözümlemeleri ve eleştirilerine… Akabinde Filistin’e, postkolonyalizme, yere, coğrafyaya, emperyalizme ve kültürel çatışmalara dair analizlerine…
Hakikati söylemekten çekinmeyen ve bu niçinle Doğu’dan da Batı’dan da yansılar alan Said’in entelektüelliği ve eleştirel söylemi, çalışmada tüm detaylarıyla yansıtılıyor okura. Doğruyu söyleme yüreğinin ve söylemiş olduği doğruyu, sağlam bir tarihî ve kültürel yere oturtma kararlılığının, Said’in bilgi ve tecrübe birikimiyle nasıl at başı gittiğini gösteriyor müellifler. örneğin Rumeysa Köktaş, Said’in ABD ve Avrupa oryantalizmi ayrımını hatırlatırken tam da bu cürete ve birikime gönderme yapıyor.
Bahsi geçen kararlılığa ve tecrübeye bir diğer örnek ise Özge Özkoç’un Said’in Filistinliliği ve entelektüelliğini incelediği yazısında yakalanabilir: “Said’in akademik üretimi ve entelektüel cihanı bir Filistinli olarak sürgünde yaşama pratiğinden etkilendiği kadar, Filistin konusundaki politik duruşunun ve yapıtlarının de melez akademik kimliğinden beslendiği sav edilebilir. ötürüsıyla, Said’in bir akademisyen ancak daha da değerlisi kamusal bir entelektüel olarak kendisini var ediş biçimiyle ABD’de sürgünde yaşayan bir Filistinli olarak ömrünü sürdürmesi içinde bir paralellik olduğunun altını çizmek gerekiyor (…) Said’in hümanizmi, Filistin sorunu bağlamında her daim barıştan yana olan duruşuyla billurlaşıyor. Zira Said’e nazaran Filistin sorunu, karşı tarafı yok etmeye çalışarak değil, her iki halkın da birbirini insan olarak görmesiyle çözülebilecektir. Buradan hareketle Said’in Filistin-İsrail problemine ait barışçıl yaklaşımı ile akademik çalışmalarının hümanist bir karakter taşıması içinde bir ilişki kurulabilir.”
‘İNSANIN HAREKETLİLİĞİNE İNANIYORUM’
Avrupamerkezci tarihyazımı eleştirisi bile Said’in sıkıntılara, sunulan kaynaklardan ya da kanonlardan bakmaya kuşkuyla yaklaştığını gösteriyor bize. Birebir biçimde postkolonyalizme dair fikirleri de deneyim-bilgi birikimi iştirakinin ve şüpheciliğinin bir eseri. Umut Kaya’nın, Madun Çalışmaları bağlamında buna ait cümleleri değerli: “Madun Çalışmaları, Ranajit Guha öncülüğünde, sömürge daha sonrası Hindistan tarihinden hareketle tarihyazımı hakkında mevcut sömürgeci ve elitist paradigmaları sorgulayan kolektif bir çalışma anlayışına dayalı olarak kurulmuştur. Madun Çalışmaları, sömürgecilik daha sonrası literatür ortasında yeni bir soluk olarak görülmüş ve postkolonyalizmin öncü fikirleriyle ilişkilendirilmiştir. Bu çalışmalar hem de tarihyazımı anlayışında bir İngiliz ekolü olan ‘aşağıdan tarih’ yaklaşımını benimsemiş ve geliştirmiştir. Bu manada Madun Çalışmaları’nın ürettiği bakış açısı, farklı bir tarihyazımı arayışındaki Said’i cezbetmiş, sonucunda karşılıklı etkileşimin olacağı güçlü bir işbirliğinin önünü açmıştır.”
“İnsanın hareketliliğine inanıyorum” diyen, susmamanın kıymetini vurgulayan Said’in fikirlerinin tamamına, sürgünle ve yersiz-yurtsuzlukla şekillenen entelektüelliğine rastlıyoruz çalışmada. Bugün popülizmin, milliyetçiliklerin ve şiddetin gemi azıya aldığı bir periyotta Said’in telaffuzuna ne kadar gereksinimimiz olduğunu da fark ediyoruz kitabı okurken.
Vakti vaktinde Tuncay Birkan’ın yaptığı söyleşide Said’in kurduğu cümleler, bu gereksinimi doğrular nitelikte: “Ben riske girmekten, en azından bir çeşit kozmik çerçeve ortasında, aşikâr riskleri göze alarak iş görmeye çalışmaktan korkmuyorum. İnsan haklarından, şu ya da bu tıpta adaletsizliklerden, tarihin bir daha yorumlanmasından, unutulmuş tarihlerden bahsetmekten korkmuyorum. Foucault’nun kelamını ettiği özgül entelektüel beni tatmin etmiyor. Son kertede bir telaffuz takıntısı var Foucault’nun. Ancak dünyada telaffuzlardan öbür bir sürü şey var. Telaffuzların haricinde harekette bulunulabilir, bir hareket yaratılabilir. Foucault bundan hiç kelam etmiyor. Hareketlerle değil, telaffuz ortasında süreç görmeyle ilgileniyor (…) Direnmek üzere bir derdim var benim. Biliyorsunuz, postmodernist kuramın, örneğin Foucault’nun direniş üzere bir problemi yok. Bu, bahis dışı, imkânsız bir şey onlara nazaran. Ancak ben direniş ve muhalefetin, entelektüelin rolünün temelini oluşturduğunu düşünüyorum. Bu yüzden de postmodernistlere katılmıyorum.”
Edward Said, hem Türkiye ve Ortadoğu’da birebir vakitte Avrupa’da ve ABD’de tanınan bir entelektüeldi. Said’in fikir ve hareketlerini yorumlayanlarsa üç kümeye ayrılıyordu: Birincisi, Said’e âşina olanlar. İkincisi onu bildiğini sananlar. Üçüncü küme ise Said’i anlayanlar ve yanlış tanıyanlar. Bu kümelerin çalışmaları, metinleri ve yorumları, Said’in fikirlerinin yaşamasını, lisandan lisana aktarılmasını ve tartışılmasını sağladı.
Said, 2003’te öldüğünde gerisinde dikkatle okunup anlaşılarak her daim tartışılması gereken eserler bıraktı. Tanınan kültür sanayisi -kendisinin hiç istemediği şekilde- onu muhakkak kalıplara hapsetmeye çalıştı, hatta daha da ileri giderek tıpkı Che’ye yapıldığı üzere Said’i entelektüel bir tüketim objesi hâline getirmeyi bile denedi. her neyse ki bu harekât son buldu da Said’in eser, fikir ve hareketleri aklıselim biçimde tartışıldı, hâlâ tartışılıyor.
Kendisini “ABD’de bulunan bir yabancı” diye tanımlayan; Batı eğitimi almış bir Arap olarak büyüdüğünü her fırsatta dillendiren, “birinden yahut başkasından olmaksızın kendisini her iki dünyaya ilişkin hissettiğini” daima dillendiren, birkaç tarihin ve topluluğun modülü olduğunu sürekli belirten Said’in Doğu’dan Batı’ya, Batı’dan Doğu’ya bakarak ortaya koyduğu her tez, kaleme aldığı her metin ve giriştiği her aksiyon fazlaca değerli.
Fırat Mollaer’in yayına hazırladığı Edward Said’le bir daha Başlamak isimli çalışma, Said’in bu değerli fikirlerini yorumlama denemelerinden biri olmasının yanında, Türkiye’den ona bir bakış ve onun kavramlarından hareketle telaffuzunu hatırlama uğraşı.
Mollaer, kelam konusu uğraşın kapsamını açıklarken kitabın çerçevesini de çizmiş bir bakıma: “Herbiçimde üzerinde en çok düşünmemiz ve cansuyu taşımamız gereken konu, Said’in eleştirel fikrinin popülerlik bulutu ortasında silikleşen niteliğidir. Bu niyet, kendisine tanınırlık sağlarken bir Said istismarına da yol açan şarkiyatçılık (oryantalizm) temasından fazlaca daha kapsamlıdır. Kültürel mobilizasyon yaratma aracına indirgenmesi Said’e ve okuruna yapılabilecek en büyük kötülüktür. Eleştirel vaadinin kapsamı, tanınan imajının sıkıştığı dar çerçeve ve onu yorumlamanın politik manası düşünüldüğünde Said’le hemen bir daha başlamalıyız. Walter Benjamin üzere söylersek bu, eleştirel bir geleneği onu alt etmek üzere olan konformizmin elinden kurtarmak için harcanan efordur. Başlangıç, Said’in üretken niyetini kimlikçi bir kalıpta donduran ve ideolojik seferberliklerde araçsallaştırarak tüketip atan hâkim yorumlara karşı kendi telaffuzunu tazelemeye çalışan taban ütopik çabanın ismidir.”
Edward Said’le bir daha Başlamak, Yayına Hazırlayan: Fırat Mollaer, 524 syf., İthaki Yayınları, 2021.
POLİTİK YERGİLERİYLE BİR ÖZNE
Kitabın okura açacağı kapıların başında, Said’in imajı ve fikirleri ortasına, tanınan kültür dizayncıları yahut üreticilerinin pek de hoşlanmayacağı bir çizgi çekmek geliyor. Akabinde çalışmaya yazılarıyla katkıda bulunan isimler, düşünüre ait el altında çokça bulunan hap “detayları” paranteze alıyor. ötürüsıyla şarkiyatçlığa dair fikirlerinin, entelektüelliğinin, sürgünlüğünün, yersiz-yurtsuzluğunun, hegemonyaya ve ideolojiye ait niyetlerinin kökenini ve kapsamını, Said’in yürüdüğü eleştirel yolu izleyerek tartışıyor bu isimler. Bunu, onun politik özneliğini ve kimlik problemine ait niyetlerini es geçmeden yapıyorlar. Dahası, Said’in beslendiği kaynakları (Gramsci, Adorno vd.) daima göz önünde bulunduruyorlar. Bu bağlamda Mollaer’in notu ve soruları dikkate bedel: “Said, Türkiye’de ideolojik devlet aygıtlarından birine dönüşen ‘şarkiyatçılık istismarı’nda sahnenin haricinde kalan radikal eleştirel düşünürdür. ötürüsıyla şu hem de bizim kritik sorumuzdur: Batı’nın sömürgeci zalimliklerini sistemli bir biçimde ortaya koyarken ‘Doğululuğu’ teolojik köken üzere mi üstleneceğiz yoksa seküler bir başlangıç noktası mı saptayacağız? Daha evvel açıklandıği üzere nitekim ne olduğumuzu bilmemiz, hazır bir kökene müracaatla değil bir tarihî envanterle mümkünse atfedilmiş Doğululuk aslına bakarsan çabucak sorgulamaya alınır. Said’in atıf yaptığı Gramsci, Hapishane Defterleri’nde teorik ve pratik sendikalizmin -anarşist- merkezsizliğine karşı bir başlangıç noktasının gerekliliğini politik olarak temellendirir.”
Mollaer’in uyarısı ve soruları, Said’in entelektüelliği ve eleştirelliğiyle paralellik gösteriyor. beraberinde, Batı’dan Doğu’ya bir sürgün olarak bakışıyla da uyumlu. Yusuf Ekinci makalesinde, Said’i sürgünde bir entelektüel olarak ele alırken hayatıyla ve fikirleriyle onun politik tenkitler sıralayan özneliğine atıfta bulunuyor. Bu da bizi hegemonya ve dünyevilik sorgulamalarına gdolayıyor. Yani Said’in telaffuzunu üzerine inşa ettiği temele… daha sonra da şarkiyatçılık çözümlemeleri ve eleştirilerine… Akabinde Filistin’e, postkolonyalizme, yere, coğrafyaya, emperyalizme ve kültürel çatışmalara dair analizlerine…
Hakikati söylemekten çekinmeyen ve bu niçinle Doğu’dan da Batı’dan da yansılar alan Said’in entelektüelliği ve eleştirel söylemi, çalışmada tüm detaylarıyla yansıtılıyor okura. Doğruyu söyleme yüreğinin ve söylemiş olduği doğruyu, sağlam bir tarihî ve kültürel yere oturtma kararlılığının, Said’in bilgi ve tecrübe birikimiyle nasıl at başı gittiğini gösteriyor müellifler. örneğin Rumeysa Köktaş, Said’in ABD ve Avrupa oryantalizmi ayrımını hatırlatırken tam da bu cürete ve birikime gönderme yapıyor.
Bahsi geçen kararlılığa ve tecrübeye bir diğer örnek ise Özge Özkoç’un Said’in Filistinliliği ve entelektüelliğini incelediği yazısında yakalanabilir: “Said’in akademik üretimi ve entelektüel cihanı bir Filistinli olarak sürgünde yaşama pratiğinden etkilendiği kadar, Filistin konusundaki politik duruşunun ve yapıtlarının de melez akademik kimliğinden beslendiği sav edilebilir. ötürüsıyla, Said’in bir akademisyen ancak daha da değerlisi kamusal bir entelektüel olarak kendisini var ediş biçimiyle ABD’de sürgünde yaşayan bir Filistinli olarak ömrünü sürdürmesi içinde bir paralellik olduğunun altını çizmek gerekiyor (…) Said’in hümanizmi, Filistin sorunu bağlamında her daim barıştan yana olan duruşuyla billurlaşıyor. Zira Said’e nazaran Filistin sorunu, karşı tarafı yok etmeye çalışarak değil, her iki halkın da birbirini insan olarak görmesiyle çözülebilecektir. Buradan hareketle Said’in Filistin-İsrail problemine ait barışçıl yaklaşımı ile akademik çalışmalarının hümanist bir karakter taşıması içinde bir ilişki kurulabilir.”
‘İNSANIN HAREKETLİLİĞİNE İNANIYORUM’
Avrupamerkezci tarihyazımı eleştirisi bile Said’in sıkıntılara, sunulan kaynaklardan ya da kanonlardan bakmaya kuşkuyla yaklaştığını gösteriyor bize. Birebir biçimde postkolonyalizme dair fikirleri de deneyim-bilgi birikimi iştirakinin ve şüpheciliğinin bir eseri. Umut Kaya’nın, Madun Çalışmaları bağlamında buna ait cümleleri değerli: “Madun Çalışmaları, Ranajit Guha öncülüğünde, sömürge daha sonrası Hindistan tarihinden hareketle tarihyazımı hakkında mevcut sömürgeci ve elitist paradigmaları sorgulayan kolektif bir çalışma anlayışına dayalı olarak kurulmuştur. Madun Çalışmaları, sömürgecilik daha sonrası literatür ortasında yeni bir soluk olarak görülmüş ve postkolonyalizmin öncü fikirleriyle ilişkilendirilmiştir. Bu çalışmalar hem de tarihyazımı anlayışında bir İngiliz ekolü olan ‘aşağıdan tarih’ yaklaşımını benimsemiş ve geliştirmiştir. Bu manada Madun Çalışmaları’nın ürettiği bakış açısı, farklı bir tarihyazımı arayışındaki Said’i cezbetmiş, sonucunda karşılıklı etkileşimin olacağı güçlü bir işbirliğinin önünü açmıştır.”
“İnsanın hareketliliğine inanıyorum” diyen, susmamanın kıymetini vurgulayan Said’in fikirlerinin tamamına, sürgünle ve yersiz-yurtsuzlukla şekillenen entelektüelliğine rastlıyoruz çalışmada. Bugün popülizmin, milliyetçiliklerin ve şiddetin gemi azıya aldığı bir periyotta Said’in telaffuzuna ne kadar gereksinimimiz olduğunu da fark ediyoruz kitabı okurken.
Vakti vaktinde Tuncay Birkan’ın yaptığı söyleşide Said’in kurduğu cümleler, bu gereksinimi doğrular nitelikte: “Ben riske girmekten, en azından bir çeşit kozmik çerçeve ortasında, aşikâr riskleri göze alarak iş görmeye çalışmaktan korkmuyorum. İnsan haklarından, şu ya da bu tıpta adaletsizliklerden, tarihin bir daha yorumlanmasından, unutulmuş tarihlerden bahsetmekten korkmuyorum. Foucault’nun kelamını ettiği özgül entelektüel beni tatmin etmiyor. Son kertede bir telaffuz takıntısı var Foucault’nun. Ancak dünyada telaffuzlardan öbür bir sürü şey var. Telaffuzların haricinde harekette bulunulabilir, bir hareket yaratılabilir. Foucault bundan hiç kelam etmiyor. Hareketlerle değil, telaffuz ortasında süreç görmeyle ilgileniyor (…) Direnmek üzere bir derdim var benim. Biliyorsunuz, postmodernist kuramın, örneğin Foucault’nun direniş üzere bir problemi yok. Bu, bahis dışı, imkânsız bir şey onlara nazaran. Ancak ben direniş ve muhalefetin, entelektüelin rolünün temelini oluşturduğunu düşünüyorum. Bu yüzden de postmodernistlere katılmıyorum.”