2019’un son aylarından bu yana Covid-19 pandemisiyle uğraşan ve bir süre daha uğraşacak üzere görünen insanlık, kuramcıların yıllar evvelden haber verdiği müphemlik çağına resmen girdi, bazılarının atlanmaz dediği eşiği atladı. Güç günler geçirdik, geçirmeyi sürdürüyoruz ve bunun daha ne kadar devam edeceğini kestiremiyoruz. Üstelik bu tüneldeyken salgına dair ayrıntılarımız çabucak eskiyor yahut süratle güncelleniyor. Kelam konusu durum, ruhsal açıdan hepimizi yorarken bugüne kadar her şeyi iktisatla açıklayanlar niçiniyle sarsıntı şiddetleniyor.
Pandeminin başından beri işittiğimiz kimi cümle ve sözleri hatırlamalıyız bu noktada: “Küreselleşmeyi durdurun”, “neoliberal kapitalist sistem çöktü”, “dünyanın öteki bir sonu mümkün” ve “halk sıhhati için bütçe…” Bunlar ve benzerleri, öylesine söylenmiyor ya da birer slogan değil; “uzaklardaki” bir virüsün, ömrümüzün tam ortasına yerleşmesiyle kâh isyan diyoruz kâh öfke patlamaları yaşıyoruz.
“Eski normallerin” sonuna geldik, burası açık. “Yeni normaller” başladı, bu da açık. Ancak sonu ve yeniyi tam olarak açıklayıp anlatamıyoruz, daha hayli yaşıyoruz. “COVID-19 herkesi eşitledi” deniyordu bir orta, bu balon patladı. Pandeminin biteceği yahut hafifçeleyeceği tarihler sıralandı, o da tutmadı. Tedbirler ve aşılar kuvvetli bir umut doğurdu ama varyantlar niçiniyle bu da sallantıda. ötürüsıyla sona ve başlangıca dair eli ayağı düzgün bir kuram oluşturmakta zorlanıyoruz. Elimizde şimdilik yaşanmışlıklar var.
Franco “Bifo” Berardi, Sonun Fenomenolojisi’nde tam da bu noktadan hareket edip hayatî bir soruya cevap bulmaya uğraşıyor: “Sonun fenomenolojisi. Yeterli de neyin sonu? Bu bize bağlı, bu sana bağlı.”
BİR YANDA BİYOLOJİK VİRÜS, ÖBÜR TARAFTA LİNGUİSTİK VİRÜS
Albert Camus, Veba’da romana ismini veren ve aslında bir metafor olan salgının üstesinden gelmek için iki yol olduğunu söyletmişti başkarakter Rieux’ye: Açıklık (ya da şeffaflık) ve bir ortada hareket etmek. Şimdilerde şefafflık biraz uzak bir ihtimal lakin Berardi’nin de vurguladığı toplumsal dayanışma, salgının enikonu görünür kıldığı sömürü sisteminin ve sefaletin azaltılması için elimizdeki en kıymetli umut. Aksi durumda ise beklemediğimiz süratle bir fazlaca şeyin sonu gelecek. Yok oluşun eşiğinde bulunduğumuzu ve bunun, bir slogan ya da latife olmadığını belirten müellif, günümüzdeki durumu tasvir edip neye gereksinim duyduğumuzu birebir noktadan hareketle anlatıyor: “Para gereksiz hâle geldi, birikim tehlikeli bir illüzyon. Bize gereken bilimsel araştırma, temel gereksinimlerin tembellik ortasında giderilmesi, duyuların ve zihinlerin zevk alması.”
Sonun Fenomenolojisi, Franco “Bifo” Berardi, Çeviren: Serhan Ada, Bengi Oya ve Mert Erarslan, 252 syf., Everest Yayınları, 2021.
Berardi, sıkıntıyı COVID-19 pandemisine indirgemeden bugün bize tebelleş olan sıkıntıların kökenine inip teşhisler koymaya yönelirken salgının, bu olup bitenin neresinde konumlandığını ve neleri yüzeye çıkardığını, hem günlük formundaki birebir vakitte kuramsal metinleriyle yorumluyor: İçinde bulunduğumuz “tekno-psikotik dönüşüm sürecinde”, hangi eşiklere takıldığımızı ve hangilerini aştığımızı çözümlemeye çalışırken biyolojik virüsü linguistik virüsle karşılaştırıp COVID-19’un yarattığı meşakkatin yanı sıra pandeminin meydana getirdiği “ilişki felcini” tahlil ediyor. Öbür bir deyişle Berardi, bir sakinlik çağına dair kalem oynatıyor; “semiyotik virüsün, insanlığın devinimsizliğe geçişini kolaylaştırdığını” ortaya koyuyor. Neoliberal kapitalist sisteme ve onunla yaratılan lisana mahkûm edilmek istenen insanın buradan nasıl çıkabileceğine baş yoran muharrir, salgının kapattığı ve açtığı kapılara gönderme yaparak oluşturduğu “psikoçöküntü günlüğü”nde, salgın tecrübesi ve müşahedelerinin yanı sıra sistem tenkitlerine girişip “pandemi korkusu virüsün kendisinden daha tehlikeli” dedikten daha sonra “yeni normallere” ve yeni “ilişki” biçimlerine dair yabana atılmayacak bir öngörü dillendiriyor: “AIDS, fizikî temasın uzaklaşması ve temas içermeyen bağlantı platformlarının ortaya çıkışı için gereken şartı hazırladı: AIDS olarak isimlendirilen psişik mutasyon interneti hazırladı. Artık de bireylerin daima izolasyon hâlinde olacağı bir duruma geçebiliriz ve yeni nesil, öteki vücut korkusunu içselleştirebilir.”
EMEĞE, EĞİTİME, SIHHATE VE KAMUYA DAHA GENİŞ BÜTÇE
Berardi, aksiyon ve eylemsizlik ortasına bariz bir hudut çekilmesine yol açan pandemi niçiniyle toplumsal ve teknolojik alanın yer değiştirdiğini vurgularken yakın gelecekte karşılaşabileceğimiz “otomatizm çölü”nden bahsediyor. Öte yandan neoliberal sistemin, özelleştirmelerin, körüklenen milliyetçiliklerin ve emeğe ayrılmayan bütçelerin kıyasıya eleştirisiyle karşılaşıyoruz Sonun Fenomenolojisi’nde.
Dehşet üretmenin, yeni teknolojik atılımlar yapma ve güvenliği en üst seviyeye çıkarma çağında nasıl iş gördüğünü anlatan Berardi, pandeminin bu süreçte sadece bir eşik ya da insanları ikna etmek için bir fenomen olduğu notunu düşüyor. Öbür bir deyişle COVID-19’un bu bağlamda önemli fırsatlar sunduğunu düşünen muharrire nazaran salgınla birlikte biyo-info-psiko çevrim faal hâle gelirken eski finansal araçlar tesirini yitiriyor. Pandemi, felce uğrattığı siyasal iradeyi “bir sıhhat programının askerî uygulamasına indirgiyor.” Şöyle de denebilir: Salgınla birlikte sistemin sürdürülebilirliği test edildi ve sonuçlar olumsuz. Berardi’nin tabiriyle dayanışmanın mecburî olduğu, emeğe, eğitime, sıhhate ve kamuya daha geniş bütçe gerektiren bir periyodun eşiğinde bulunduğumuz “yeni bir oyun” başlıyor: Büyüme yerine, daha epeyce paylaşım manasına geliyor bu. Roma Kulübü’nün 1972’de yayımladığı “Büyümenin Sınırları” başlıklı rapordaki cümlenin gerçeğe dönüştüğü bir vakit dilimindeyiz: “Bitmiş bir gezegen, bitimsiz bir ekonomik büyümeyi destekleyemez.” Bu tabir, müellifin hatırlattığı COVID-19 öncesindeki “küresel sarsıntıyı”; ekolojik, psişik, jeopolitik-askerî ve sosyo-ekonomik krizi çok yeterli anlatıyor.
Berardi, pandeminin insanlara ölümlülüğü anımsattığını ve herkesi daha canlı kılmaya zorladığını, “viral fırtına”nın siyasetçilerde ve ekonomistlerde zihinsel inme yarattığını belirtiyor. ötürüsıyla iktisat ve hayat içindeki asimetri enikonu su yüzüne çıkınca krizi yorumlama biçimleri de “yeni normallerle” uyumlu hâle geliyor: “Yayılma ufku silikleşip hızlanan finansal soyutlamanın gerçek dünyayı yutmasının sona ermesiyle tükenişin ufkunu keşfetmeye başladık.”
Berardi’ye nazaran gerek pandemi gerek onun tetiklediği ruhsal ve ekonomik çöküntüler, diğer krizlere benzemiyor, hatta bir kriz de değil: “Şimdiki kriz, kriz değil. Bir reset. Makineyi kapatıp birazdan bir daha çalıştırma kelam konusu. Lakin bir daha çalıştırınca eskisi üzere çalışmasına karar verip kararında yeni kâbuslarla karşılaşabiliriz. Veyahut onu bilim, şuur ve hassaslıkla baştan programlamaya karar verebiliriz.”
Pandeminin başından beri işittiğimiz kimi cümle ve sözleri hatırlamalıyız bu noktada: “Küreselleşmeyi durdurun”, “neoliberal kapitalist sistem çöktü”, “dünyanın öteki bir sonu mümkün” ve “halk sıhhati için bütçe…” Bunlar ve benzerleri, öylesine söylenmiyor ya da birer slogan değil; “uzaklardaki” bir virüsün, ömrümüzün tam ortasına yerleşmesiyle kâh isyan diyoruz kâh öfke patlamaları yaşıyoruz.
“Eski normallerin” sonuna geldik, burası açık. “Yeni normaller” başladı, bu da açık. Ancak sonu ve yeniyi tam olarak açıklayıp anlatamıyoruz, daha hayli yaşıyoruz. “COVID-19 herkesi eşitledi” deniyordu bir orta, bu balon patladı. Pandeminin biteceği yahut hafifçeleyeceği tarihler sıralandı, o da tutmadı. Tedbirler ve aşılar kuvvetli bir umut doğurdu ama varyantlar niçiniyle bu da sallantıda. ötürüsıyla sona ve başlangıca dair eli ayağı düzgün bir kuram oluşturmakta zorlanıyoruz. Elimizde şimdilik yaşanmışlıklar var.
Franco “Bifo” Berardi, Sonun Fenomenolojisi’nde tam da bu noktadan hareket edip hayatî bir soruya cevap bulmaya uğraşıyor: “Sonun fenomenolojisi. Yeterli de neyin sonu? Bu bize bağlı, bu sana bağlı.”
BİR YANDA BİYOLOJİK VİRÜS, ÖBÜR TARAFTA LİNGUİSTİK VİRÜS
Albert Camus, Veba’da romana ismini veren ve aslında bir metafor olan salgının üstesinden gelmek için iki yol olduğunu söyletmişti başkarakter Rieux’ye: Açıklık (ya da şeffaflık) ve bir ortada hareket etmek. Şimdilerde şefafflık biraz uzak bir ihtimal lakin Berardi’nin de vurguladığı toplumsal dayanışma, salgının enikonu görünür kıldığı sömürü sisteminin ve sefaletin azaltılması için elimizdeki en kıymetli umut. Aksi durumda ise beklemediğimiz süratle bir fazlaca şeyin sonu gelecek. Yok oluşun eşiğinde bulunduğumuzu ve bunun, bir slogan ya da latife olmadığını belirten müellif, günümüzdeki durumu tasvir edip neye gereksinim duyduğumuzu birebir noktadan hareketle anlatıyor: “Para gereksiz hâle geldi, birikim tehlikeli bir illüzyon. Bize gereken bilimsel araştırma, temel gereksinimlerin tembellik ortasında giderilmesi, duyuların ve zihinlerin zevk alması.”
Sonun Fenomenolojisi, Franco “Bifo” Berardi, Çeviren: Serhan Ada, Bengi Oya ve Mert Erarslan, 252 syf., Everest Yayınları, 2021.
Berardi, sıkıntıyı COVID-19 pandemisine indirgemeden bugün bize tebelleş olan sıkıntıların kökenine inip teşhisler koymaya yönelirken salgının, bu olup bitenin neresinde konumlandığını ve neleri yüzeye çıkardığını, hem günlük formundaki birebir vakitte kuramsal metinleriyle yorumluyor: İçinde bulunduğumuz “tekno-psikotik dönüşüm sürecinde”, hangi eşiklere takıldığımızı ve hangilerini aştığımızı çözümlemeye çalışırken biyolojik virüsü linguistik virüsle karşılaştırıp COVID-19’un yarattığı meşakkatin yanı sıra pandeminin meydana getirdiği “ilişki felcini” tahlil ediyor. Öbür bir deyişle Berardi, bir sakinlik çağına dair kalem oynatıyor; “semiyotik virüsün, insanlığın devinimsizliğe geçişini kolaylaştırdığını” ortaya koyuyor. Neoliberal kapitalist sisteme ve onunla yaratılan lisana mahkûm edilmek istenen insanın buradan nasıl çıkabileceğine baş yoran muharrir, salgının kapattığı ve açtığı kapılara gönderme yaparak oluşturduğu “psikoçöküntü günlüğü”nde, salgın tecrübesi ve müşahedelerinin yanı sıra sistem tenkitlerine girişip “pandemi korkusu virüsün kendisinden daha tehlikeli” dedikten daha sonra “yeni normallere” ve yeni “ilişki” biçimlerine dair yabana atılmayacak bir öngörü dillendiriyor: “AIDS, fizikî temasın uzaklaşması ve temas içermeyen bağlantı platformlarının ortaya çıkışı için gereken şartı hazırladı: AIDS olarak isimlendirilen psişik mutasyon interneti hazırladı. Artık de bireylerin daima izolasyon hâlinde olacağı bir duruma geçebiliriz ve yeni nesil, öteki vücut korkusunu içselleştirebilir.”
EMEĞE, EĞİTİME, SIHHATE VE KAMUYA DAHA GENİŞ BÜTÇE
Berardi, aksiyon ve eylemsizlik ortasına bariz bir hudut çekilmesine yol açan pandemi niçiniyle toplumsal ve teknolojik alanın yer değiştirdiğini vurgularken yakın gelecekte karşılaşabileceğimiz “otomatizm çölü”nden bahsediyor. Öte yandan neoliberal sistemin, özelleştirmelerin, körüklenen milliyetçiliklerin ve emeğe ayrılmayan bütçelerin kıyasıya eleştirisiyle karşılaşıyoruz Sonun Fenomenolojisi’nde.
Dehşet üretmenin, yeni teknolojik atılımlar yapma ve güvenliği en üst seviyeye çıkarma çağında nasıl iş gördüğünü anlatan Berardi, pandeminin bu süreçte sadece bir eşik ya da insanları ikna etmek için bir fenomen olduğu notunu düşüyor. Öbür bir deyişle COVID-19’un bu bağlamda önemli fırsatlar sunduğunu düşünen muharrire nazaran salgınla birlikte biyo-info-psiko çevrim faal hâle gelirken eski finansal araçlar tesirini yitiriyor. Pandemi, felce uğrattığı siyasal iradeyi “bir sıhhat programının askerî uygulamasına indirgiyor.” Şöyle de denebilir: Salgınla birlikte sistemin sürdürülebilirliği test edildi ve sonuçlar olumsuz. Berardi’nin tabiriyle dayanışmanın mecburî olduğu, emeğe, eğitime, sıhhate ve kamuya daha geniş bütçe gerektiren bir periyodun eşiğinde bulunduğumuz “yeni bir oyun” başlıyor: Büyüme yerine, daha epeyce paylaşım manasına geliyor bu. Roma Kulübü’nün 1972’de yayımladığı “Büyümenin Sınırları” başlıklı rapordaki cümlenin gerçeğe dönüştüğü bir vakit dilimindeyiz: “Bitmiş bir gezegen, bitimsiz bir ekonomik büyümeyi destekleyemez.” Bu tabir, müellifin hatırlattığı COVID-19 öncesindeki “küresel sarsıntıyı”; ekolojik, psişik, jeopolitik-askerî ve sosyo-ekonomik krizi çok yeterli anlatıyor.
Berardi, pandeminin insanlara ölümlülüğü anımsattığını ve herkesi daha canlı kılmaya zorladığını, “viral fırtına”nın siyasetçilerde ve ekonomistlerde zihinsel inme yarattığını belirtiyor. ötürüsıyla iktisat ve hayat içindeki asimetri enikonu su yüzüne çıkınca krizi yorumlama biçimleri de “yeni normallerle” uyumlu hâle geliyor: “Yayılma ufku silikleşip hızlanan finansal soyutlamanın gerçek dünyayı yutmasının sona ermesiyle tükenişin ufkunu keşfetmeye başladık.”
Berardi’ye nazaran gerek pandemi gerek onun tetiklediği ruhsal ve ekonomik çöküntüler, diğer krizlere benzemiyor, hatta bir kriz de değil: “Şimdiki kriz, kriz değil. Bir reset. Makineyi kapatıp birazdan bir daha çalıştırma kelam konusu. Lakin bir daha çalıştırınca eskisi üzere çalışmasına karar verip kararında yeni kâbuslarla karşılaşabiliriz. Veyahut onu bilim, şuur ve hassaslıkla baştan programlamaya karar verebiliriz.”