Dersim’in Pülümür kazasına bağlı Gürük (Karagöz) köyünde dünyaya gelen Hasan Hayri Ateş, ilköğretim eğitimini yatılı olarak alır. “Türkçe ile burada tanıştım.” diyen Ateş, 12 Eylül Darbesi periyodunda lise tahsili görür. Lisedeyken bir aylık bir süre zarfında sorguda kalmış olması ve darbe daha sonrası Dersim’deki politik atmosferden dolayı tutuklanma telaşı duyan Ateş, liseye devam edemez. O tarihten itibaren kol personelliği yapmaya başlayan Ateş, siyasete de devam eder. “HEP’ten HDP’ye kadar etkin olarak siyasette bulundum” diyen Ateş, bu mühlet ortasında yaptığı konuşmalar niçiniyle üç yıl kadar mahpus yatar.
Ateş’le Dersim 38 Tertelesi’ni mevzu alan son romanı Şer Zamanıydı’yı konuştuk.
Şer Vaktiydi, Hasan Hayri Ateş, 352 syf., Dipnot Yayınları, 2021.
bundan evvelki romanınız Kör Kuyuda Tufan/Dersim 38’in Romanı da bir daha Dersim Tertelesi’ni odağa alıyordu. niye bir daha Dersim üzerine bir roman yazdınız?
“Şer Zamanıydı” romanında tema, bundan evvelki romanda olduğu üzere Dersim olsa da, bir yenidendan çok farklı öykülere odaklanma kelam konusudur. Edebiyat bir hafıza oluşturmanın en tesirli alanlarından biri. Çalınmış olanı geri almanın, mağdurun hakikatini görünür, bastırılmış olan seslerini duyulur kılmanın bir yoludur. Tertele hala ağır bir hegemonik kuşatma ile haklılaştırılmaya çalışılıyor. Bu durumda artık konuşamayacak olan mağdurun hakikatini lisana getirmek, ahlaki ve vicdani bir yükümlülüktü. Konuşamayanlar ve konuşamayacak olanlar anlatarak kıssalarını bize emanet ettiler. Onları kendimizde tutmak olmazdı.
Dersim toplumunun baş etmek zorunda olduğu meselelerin en ağırı hiç elbet yaşanan hafıza kırımıdır. Kadim hafıza kırıma uğrarken, farklı anlatılarla farklı bir hafıza oluşturuldu, resmi anlatıya nazaran bir hakikat sirkülasyona sokuldu. ötürüsıyla Tertele, olmuş bitmiş bir müddetç değil. Kültür kırım, hafıza kırım etabıyla devam ediyor.
Şer Vaktiydi romanını 17 Ağustos 1938’de Pülümür’de katledilen inanç ve kanaat liderlerine ithaf ettim. Bir yanıyla yaşanan bu katliam üzerinden hafızaya bir ışık tutuyor. Romana mevzu olan katliamın yaşandığı ve öldürülenlerin gömülü olduğu olay mahalli, Hükümet Konağı’nın üç yüz metre kadar alt yanında bulunuyor. Burası romanda Seydali’nin kendini suya bırakarak kurtulduğu yerdir ve gerçektir. bu biçimdelar bir de değirmen vardır burada. Lakin burada yaşananlar uzun yıllar unutulmaya bırakıldı. 1996’ya gelindiğinde ise “Komiser Abbas Necati Parkı” diye düzenlendi, üzerine de düğün salonu konduruldu. halbuki burası geçmiş açısından yaşamsal değerde bir hafıza yeridir. Kıymetli bir tanıklığın sembolüdür. Pıerre Nora’ya göre hafıza yerleri tarihin tarihidirler. Tarih bunlarla oluşur. bu biçimde bakıldığında, burada yapılan düzenlemenin bir tarihsizleştirme, hafızasızlaştırma teşebbüsü olduğu fazlaca açıktır.
çabucak sonrasında oluşan reaksiyonlar kararı düğün salonu faaliyetine son verdi. Bir hafıza müzesi yapılması için teşebbüsler başlatıldı. Lakin çabucak hemen sonuç alınmış değil.
Bir hafıza ve tanıklık yerini ortadan kaldırarak park yapanların ve üzerine düğün salonu konduranların münasebetleri trajikomiktir. Bunlara göre, tarihî kişilikler unutturulmamalıdır! Zira Komiser Abbas Necati Erzurum Kongresi Delegesi’dir. “Bir tarih ve bir hafızadır.” Evet, nine dedelerinin, Pirleri’nin gömüldükleri yeri ortadan kaldırarak bilinmez, görünmez kılanlar bu biçimde söylüyor. halbuki Abbas Necati’yi kimse tanımazken burada katledilen inanç başkanları yörenin kültürel hayatının omurgasını oluştururlar. Dersim Kızılbaş Alevi itikadında fazlaca belirleyici yeri olan Bomasur Ocağı’ndan Pir’ler var, burada katledilen. Pir Bomasur’un torunlarıdır.
Bir toplumu kırımdan geçirmek zulmün bilinen halidir. Ama yarattığı endişe atmosferiyle ölüsünü inkâr etmeye zorlamak; bununla da kalmayıp mezarsız, kefensiz gömülenlerin gömüldükleri yerleri dahi ortadan kaldırmak; üstelik bunu çocuklarına yaptırmak, zulmün en amansızıdır; tarifsizdir.
Bu yanıyla Dersim Tertelesi hala üzerinde fazlaca yünlü durmayı gerektirmektedir. “Şer Zamanıydı” bu trajediye dair hafıza çalışması sayılmalıdır.
‘KİŞİSEL OLANIN KAYNAĞI HAYATIN KENDİSİDİR’
Ünlü direktör Martin Scorsese, bir epey defa, şahsi olanın en yaratıcı olduğunu, söylüyor. Bu bağlamdan bakıldığında, kendi köklerinizin, ilişkin olduğunuz yerin ve öykünün, sizi daha yaratıcı kıldığını söylemek mümkün mü?
olağan olarak ki şahsi olanın kaynağı hayatın kendisidir. Yaşanmışlıklar ve tanıklıklardır. İnsan hayattan ne kadar epey şey öğrenirse hayal ettikleri o kadar güçlü olur, denir. Doğrudur.
Her roman kurmaca olsa da kaynağı, gerçek ömrün kendisidir. Lisana getirilenler vaktinde kulağımıza fısıldanmıştır. Ancak bu fısıldama hiçbir vakit tek boyutlu kuru bir anlatıyla, bir aynaya yansıtılır üzere olmadı. Düşlerle, alametlerle, kâbuslarla, sırdan gelmelerle, sır olup gitmelerle, görülerle, mucize kabilinde olaylarla bezenir, güçlü bir fonda sunulurdu.
Anlatılara nazaran bir olay yaşanmadan kesinlikle ya bir düş ile ya da bir alametle belirmiştir. Beşerler dara düştüğünde sırdan gelenler bir fazlaca vakit kılavuz olmuş, yol göstermiştir. Bu birtakım bazı yıllar evvel ölmüş, fakat ermiş olduğuna inanılan bir divane, kimi bazı da bir evliya olurdu. birtakım bazı bir dağ, bir kaya, bir mağara, bir ulu ağaç, bir dere ya da bir pınar olurdu mucize gösteren. kimi kimide tüm bunların ne kadar çaresiz düştükleri, ya da insanların yanlışlarıyla baş edemeyip küstükleri anlatılır; hal hareketleriyle ortaya temalırdu. Anlatanlar bunları detaylarıyla tasvir ederlerdi. bu biçimde olunca dinleyenler gözünde canlandırır, görürdü onları. Gerçek olduğuna inanır, o anın ortasında yiter masrafı.
Yaratıcılık, düşsel zenginlik Dersim yaşlılarının hayata dair anlatılarının kaynağını oluştururdu. Mucize kabilinde, doğaüstü, elbette düşünüldüğünde asla gerçekleşmeyecek bir epeyce olay öylesine gerçek, samimi ve inandırıcı bir biçimde anlatılırdı ki, dinleyenler bunların gerçek olmadığını asla düşünmezdi. Geleneğin kelamlı transferinin tekdüze, ezberci ve kuru bir yenidena dayandığı söylense de, bu gün artık hayatta olmayan kadim Dersim yaşlılarının anlatıları bu tespitin kalıplarına oturmazdı. Orada tabiattan beslenen epeyce katmanlı, düşsel bir anlatı zenginliği geçerliydi. Toplumsal hafıza da buna bakılırsa şekilleniyordu.
Yazarken bu anlatı zenginliğinden beslendim. Lakin hayal ettiğim üzere yaratıcı olabiliyor muyum, bilmiyorum. Daha yaratıcı usulde yazabilmek için ilişkin olduğum köklerden gereğince beslenemediğim için hayıflandığımı söylemek isterim.
38’le birlikte başlayan süreçle Dersim, periyodik aralıklarla göç verdi. Türkiye’nin, Dünya’nın çabucak her yerinde bir Dersimli ile karşılaşmak mümkün. Siz de romanınızda yolu Batı’ya, Soma’ya düşmek zorunda kalan bir ailenin öyküsünü anlatıyorsunuz. Dersimlilerin, Dersim’de kalamamasının sebepleri ne sizce?
Romana mevzu olan Soma seyahati, bir biçimde vefattan yakasını sıyıranların yaşadığı bir sürgünlük öyküsüdür. 37-38’de yaşanan kırım ve akabinde yaşanan sürgünlerle bir arada Dersim epey kan kaybetti. Ama Dersim toplumu 1947’den itibaren sürgünden büyük oranda dönmüş, yaralarını sarmaya çalışarak düştüğü yerden ayağa kalkmaya çabalamıştır. Dersim’in geri döndürülemez biçimde boşalmaya başlaması, asıl olarak 60’lardan itibarendir. 90’lı senelerda Kürt probleminden kaynaklı çatışmalı ortamda köylerin zorla boşaltılması ise, ölümcül bir darbe oldu.
Kadim Dersim coğrafyası Kürt, Zaza, Kızılbaş Alevi toplumunun kültürel havzasıdır. Bu havzadaki itikadi ömür Osmanlı’dan beri halledilmesi gereken bir sorun olarak görülmüştür. bir epeyce vakit bilhassa iç bölgelerin boşaltılması gündeme gelmiş, ancak uygun şartlar oluşmadığından her seferinde diğer vakte bırakılmıştır. Cumhuriyetle bir arada farklı kimlik ve kültürleri inkâr edilerek yaşanan ulus inşa süreci Dersim’i etnik olarak da gayeye koyduğundan, sorunu epeyce daha ağır hayatıştır. Bu epey taraflı kuşatılmışlık hali, potansiyel bir tehlike olarak görülme ve ömür alanlarının daraltılması kararı kaçınılmaz olarak yaşadığı coğrafyayı terk etmeye zorlandı. Zira coğrafyanın kendisi mimlenmiş, damgalanmıştı. Tuncelili olmak, peşinen hatalı görülmekti. 90’lı senelera kadar hiç kimse Dersimliyim diyemezdi. bir epeyce vakit Tunceliliyim de diyemezdi. Beşerler ya Erzincanlı, ya da Elazığlı olduklarını söylerdi. Bu ağır kuşatmadan kurtulmanın yolu, kaçmak ve kalabalıklarda kaybolmaktı. Hal bu biçimde olunca Dersim’i boşaltmak, büyük kentlere sığınmak bir nevi görünmezlik zırhına bürünmekti.
Ancak vurgulamak gerekir ki tüm bunlara rağmen en kıymetli niçinlerden biri, hafıza kırım süreciyle bir arada yaşanan zihinsel kopuştur. Kadim dersim toplumunun coğrafya ile kurduğu ilgi, anne ile kucak çocuğu bağlantısıdır. Cümle varlığa yuva olan coğrafya kutsaldır, tüm kutsallıkların odağıdır. İtikadi ömür da, tohum ile toprak üzere sıkı bir alaka ortasındadır. İnsan bırakıp gittiğinde yanında götürebileceği, ya da gittiği yerde yenisini inşa ederek itibayanı sürdürme bahtı yoktur. Her birini bir evliyanın konak tuttuğuna inanılan Jar’lar, yere sabitlenmiştir. Onun için üzerine gelen tufanları savuşturmak, bildiği tüm kutsallıkların odağı olan yerden kopmamak için olağanüstü bir direnç sergilemiştir. Kopmak zorunda kalanlar ise, imkânlar dâhilinde cenazelerini kesinlikle Dersim’e gdolayılerdi. 90’ların başlarına kadar dışarıda olan yaşlıların tek vasiyeti bu olurdu. Hiç değilse mezarlar yoluyla Dersim/yurt duygusu canlı kalsın diye düşünürlerdi. Bu kadim mana dünyasından kopuş yaşandıkça çözülme ve savrulma dizginlenemez hale geldi.
‘DERSİM, BİR KÜLTÜR KIRIM SÜRECİYLE KARŞI KARŞIYADIR’
Dersim Tertelesi, gerçekleştiği günden bu yana devletin gündemine de sık sık giriyor. Devir dönem TV’lerde konuşulduğu, siyasi iktidar temsilcilerinin -samimi ya da değil- açıklamalar yaptığı bir bahis bu. Siz, devletin Dersim’le süren çabasını bu hususta iki roman yazmış bir olarak nasıl yorumluyorsunuz?
Dersim Tanzimat’tan itibaren kesintisiz devam eden bir kültür kırım süreciyle karşı karşıyadır. 1800’lerin ortasından başlayarak hazırlanan raporlara ve pratik uygulamalara bakıldığında, bu epey daha yeterli anlaşılmaktadır. ötürüsıyla Dersim Tertelesi, 38’le hudutlu ve olmuş bitmiş bir müddetç değildir. Dersim hakkında konuşanlar evvela bunu görmek, kabul etmek zorunda.
Öteki yandan Dersim sıkıntısı tanınmayı bekleyen bir kültürel kimlik sıkıntısıdır. Kendi anakarası üzerinde, kendi kadimliğiyle var olmak, hiçbir baskıya maruz kalmadan kendini geleceğe taşıma meselesidir. Bu hususta umut verecek zerre kabilinde bir adım atılmadığı üzere, kültürel kimlik en ağır kuşatmaya alınmış durumda. Lisan kırımın neredeyse mevt eşiğine ulaştığı düşünüldüğünde, durumun vahametini anlamak daha kolay olacaktır. Yazılı geleneği olmayan toplumlarda lisan kelamlı kültürün taşıyıcısı, hayatın can suyudur. Lisanı kopartılmış bir toplum geçmişiyle tüm bağlarını yitirir, köksüz kalır, rüzgârın önüne düşmüş hazan yaprağına dönüşür. Dersim toplumuna reva görülen budur. Bu, genel olarak Kürtlerin ve inkâr edilen tüm kimliklerin, kültürlerin karşı karşıya kaldığı bir sorun olsa da, Dersim havzası en ağır biçimiyle yaşıyor. Tanıma, kabul etme ve kendini özgürce geliştirmesine imkan sağlama yerine, hâkim olana bakılırsa biçimlendirme ve başkalaşıtrma faaliyetleri dolu dizgin sürdürülmektedir.
Vaktin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Dersim’de bir katliam yaşandığını açıklamış olması elbette değerliydi. Ne var ki bu açıklamalar gerçeği değiştirmiyor. Bir yandan bu kelamlar edilirken, öbür yandan Dersim’in Türkleştirilmesi, Sünnileştirilmesi süreci nihayete ulaştırılmak istenmektedir. Bu durumda devletin ne yatığını sorgulamak yerine, -ne yaptığını, ne yapmak istediğini bilmeyen yok- Dersimlilerin dönüp kendilerine bakması daha elzemdir. Gidişatı aksine çevirmek, evvela Dersimlilerin misyonudur.
Romanı kısımlarına ayırırken güne ve saate yer vermeniz ve çabucak her kısımda bir sekans anlatıyor olmanız, anlatımızın sinematografik istikametini güçlendiriyor. Dersim’le ilgili hayli sayıda belgesel sinema çekildi ancak çabucak hemen kurmaca bir sinema yok. Bu bağlamdan bakarsanız hala bir Dersim 38 sinemasının yapılmamasını nasıl yorumluyorsunuz?
Yakın devirde yaşanan Ermeni ve Yahudi soykırımları ile mukayese edildiğine, Dersim Tertelesi bahis alan çalışmalar başkaları yanında denizde bir damla üzere durur. Müzik hayli başat bir yerde duruyor. Kâfi olmasa da edebiyatta ve farklı yazınsal çalışmalar oldukça yol aldı. Ancak bir kaç belgesel çalışması dışında Dersim sineması çabucak hemen yapılamadı. Temel eksiklik ise, sinemadır. Bahsini ettiğiniz manada bir sinemanın çabucak hemen yapılamamış olması, kanımca Dersimlilerin meseleye yaklaşımındaki yetersizliğin göstergesidir.
‘ANADİLİMLE BAĞIM HİÇBİR VAKİT KOPMADI’
Metni okurken zihinde –gerek betimleme sırasında, gerekse de diyaloglarda- Zazacadan Türkçeye çevrilmiş bir anlatıyı takip ettiğini düşünüyor insan. Bu istikametten bakıldığında, bu algıyı nasıl yorumlarsınız? Bahis Dersim olduğu için bu bir önyargı mı, yoksa sizin şuurlu tercih ettiğiniz bir durum mu?
Sekiz yılımı yatılı okulda geçirsem de anadilimle bağım hiç bir vakit kopmadı. ötürüsıyla Dersim’e dair anlatı hafızam Kırmancki/Zazaki dinleyerek şekillendi. Ayrıyeten roman karakterleri kendi anadillerinden konuşuyorlar. Ben bir nevi onların meramlarına tercüman oldum. Bunu, yazarken fark ettim. Türkçe yazıyorum ancak o atmosferin kaçınılmaz olarak ruhu yansıyor. Buna müdahale etmeyip, kendi akışına bıraktım. Müdahale etmeye kalkışsaydım sanırım epey didaktik ve kuru bir metin olurdu. Şuurlu bir tercih değildi, bizatihi gelişti. Bunun bir olumsuzluk olup olmadığını bilmiyorum. Lakin romana bir çeviri havası vermiş olacağını hiç düşünmedim.
‘SÖZLÜ ANLATI SESİ DUYULMAYANLARIN SESİDİR’
Dersim üzerine geçmişten bugüne fazlaca şey yazıldı, söylendi, anlatıldı. Gerek Kürtlerde, gerekse de Alevilerde bir anlatı kültürü olduğu bilinen bir gerçek. Siz, bilhassa 38 anlatıları üzerine ne düşünüyorsunuz? Bunun kültürel karşılığını nasıl yorumluyorsunuz?
Kelamlı anlatı görünmez kılınanların, sesi duyulmayanların sesidir. Resmi anlatı karşısında, toplumun kendine dair en değerli direnç noktasıdır. Ama bilhassa 38 bağlamında Tertele’yi yaşayan birinci jenerasyonun anlatılarının geleceğe gereğince taşınamadığını, üzülerek belirtmek isterim. Efsaneler, söylenceler, mitik anlatılar büyük oranda kırıma uğradı, ya da başkalaştı.
Kelamlı tarih çalışmaları epey geç başladı. Tertele’nin üzerinden elli yıl geçmişti. Devlet tüm gücünü seferber ederek ağır bir hegemonya ile resmi anlatıyı dolanıma sokmuş, hafızada yarılmalar oluşturmuştu.
Birinci jenerasyon ile ikinci jenerasyonun anlatılarında yaşanan hafıza farklılaşmasını, bizim neslimiz şahsen kendi ailelerinde tanıklık etti. Ancak bu yarılmanın ne olduğunu lakin yıllar daha sonra anlayabildik. Nine dedelerimizin Tertele’nin sebepleri ve müsebbipleri hakkında hafızaları çok berraktı. Bilhassa müsebbipler konusunda birini başkasından ayırmıyor, hepsine tıpkı gözle bakıyorlardı. Vakit geçtikçe ikinci jenerasyonun anlatılarında Tertele’nin bir devlet siyaseti olmasından fazla, aktörlerin niyetine göre ele alındığına tanıklık ettik. Mustafa Kemal olup bitenlerden bihabermiş üzere sunulurken, İnönü masumlaştırılırken asıl sorumlu Celal Bayar görülüyordu. halbuki 1950 seçimlerinde DP Dersim’de %58 oy alarak, iki milletvekili çıkarmış. Açık ki devletin kendisi görülen CHP’ye birinci jenerasyonun reaksiyonudur bu. Toplumun gösterdiği refleks açısından kıymetli bir bilgidir. Ama sonrasındasında bütün bunları yok sayan hegemonik bir anlatı oluşturuldu. Mağdurların bu anlatıya katılmasının kendince sebepleri var.
Dersim Tertelesi biroldukca yanıyla eşsiz olduğunu bir sefer daha vurgulamak isterim. Tüm yaşananlar yanında fazlaca sayıda anne baba kafilelerin güvenliği için çocuklarını kendi elleriyle boğmak zorunda kalmıştır. Bunun yarattığı travma hiçbir vakit sorgulanmadı. Hala da sorgulanmış değil. O travmalar sağaltılamadığı için, nesiller üzerinden günümüze kadar aktarıldı. Yaşanan vahşeti ikinci jenerasyondan anne babalar çocuklarına anlatamadı. Bu anlatıyı engelleyecek tahayyül edilemez zulme tanıklıkları vardı. Anlatmaları halinde tekerrür edeceği korkusu yaşıyorlardı. Susma münasebetlerini yıllar daha sonra bu minvalde lisana getirenlerin sayısı hiç de az değil. Kuşkusuz, bu fecî gerçeği bilenlerin, yaşayanların susmak için sağlam münasebetleri vardı. bu biçimde de olsa sonuçta cin şişeden çıktı ve her şey konuşulur oldu. Ama gelinen basamakta sorunun salt konuşulmakla sonlu kalması sorun olmaya başladı. Bu gün Dersim’de bir Nazım Kültür Merkezi var, ancak büyüklüğü Homeros’la kıyaslanacak olan ozan Sey Qaji bilinmiyor. Büyük bir övünçle 1 Mayıs Anıtı yapılırken, 12 Eylül’de oğlunun bir direğe bağlanarak yakılması niçiniyle hayata küsmüş olan Frik Dede için bir şey yapmış değiliz.
özetlemek gerekirsesı 38 anlatılarının kültürel karşılığını nedir sorusunu yanıtlayabilmek için, dönüp içtenlikle ne durumda olduğumuza bakmamız gerekiyor. Tertele’yi yaşayanlar yersiz yurtsuzlaştırmaya, köksüzleştirmeye karşı kültürel bir direnç sergilediler, ağır bir bedel ödediler. Bu gün onların kadim hayatı büyük erozyona uğramış durumda. Vaziyet parlak değil ve bir yüzleşme mecburidir. Edebiyat bu yüzleşmenin en değerli alanlarından biridir. Önümüzdeki periyotta bu tema üzerinden yeni yapıtların ortaya çıkacağını düşünüyorum.
Günleriniz nasıl geçiyor? Hazırladığınız yeni bir kitap var mı?
Vaktimi okuyarak ve yazarak geçiriyorum. Şu an çabucak hemen başında olduğum bir çalışmam var.
Ateş’le Dersim 38 Tertelesi’ni mevzu alan son romanı Şer Zamanıydı’yı konuştuk.
Şer Vaktiydi, Hasan Hayri Ateş, 352 syf., Dipnot Yayınları, 2021.
bundan evvelki romanınız Kör Kuyuda Tufan/Dersim 38’in Romanı da bir daha Dersim Tertelesi’ni odağa alıyordu. niye bir daha Dersim üzerine bir roman yazdınız?
“Şer Zamanıydı” romanında tema, bundan evvelki romanda olduğu üzere Dersim olsa da, bir yenidendan çok farklı öykülere odaklanma kelam konusudur. Edebiyat bir hafıza oluşturmanın en tesirli alanlarından biri. Çalınmış olanı geri almanın, mağdurun hakikatini görünür, bastırılmış olan seslerini duyulur kılmanın bir yoludur. Tertele hala ağır bir hegemonik kuşatma ile haklılaştırılmaya çalışılıyor. Bu durumda artık konuşamayacak olan mağdurun hakikatini lisana getirmek, ahlaki ve vicdani bir yükümlülüktü. Konuşamayanlar ve konuşamayacak olanlar anlatarak kıssalarını bize emanet ettiler. Onları kendimizde tutmak olmazdı.
Dersim toplumunun baş etmek zorunda olduğu meselelerin en ağırı hiç elbet yaşanan hafıza kırımıdır. Kadim hafıza kırıma uğrarken, farklı anlatılarla farklı bir hafıza oluşturuldu, resmi anlatıya nazaran bir hakikat sirkülasyona sokuldu. ötürüsıyla Tertele, olmuş bitmiş bir müddetç değil. Kültür kırım, hafıza kırım etabıyla devam ediyor.
Şer Vaktiydi romanını 17 Ağustos 1938’de Pülümür’de katledilen inanç ve kanaat liderlerine ithaf ettim. Bir yanıyla yaşanan bu katliam üzerinden hafızaya bir ışık tutuyor. Romana mevzu olan katliamın yaşandığı ve öldürülenlerin gömülü olduğu olay mahalli, Hükümet Konağı’nın üç yüz metre kadar alt yanında bulunuyor. Burası romanda Seydali’nin kendini suya bırakarak kurtulduğu yerdir ve gerçektir. bu biçimdelar bir de değirmen vardır burada. Lakin burada yaşananlar uzun yıllar unutulmaya bırakıldı. 1996’ya gelindiğinde ise “Komiser Abbas Necati Parkı” diye düzenlendi, üzerine de düğün salonu konduruldu. halbuki burası geçmiş açısından yaşamsal değerde bir hafıza yeridir. Kıymetli bir tanıklığın sembolüdür. Pıerre Nora’ya göre hafıza yerleri tarihin tarihidirler. Tarih bunlarla oluşur. bu biçimde bakıldığında, burada yapılan düzenlemenin bir tarihsizleştirme, hafızasızlaştırma teşebbüsü olduğu fazlaca açıktır.
çabucak sonrasında oluşan reaksiyonlar kararı düğün salonu faaliyetine son verdi. Bir hafıza müzesi yapılması için teşebbüsler başlatıldı. Lakin çabucak hemen sonuç alınmış değil.
Bir hafıza ve tanıklık yerini ortadan kaldırarak park yapanların ve üzerine düğün salonu konduranların münasebetleri trajikomiktir. Bunlara göre, tarihî kişilikler unutturulmamalıdır! Zira Komiser Abbas Necati Erzurum Kongresi Delegesi’dir. “Bir tarih ve bir hafızadır.” Evet, nine dedelerinin, Pirleri’nin gömüldükleri yeri ortadan kaldırarak bilinmez, görünmez kılanlar bu biçimde söylüyor. halbuki Abbas Necati’yi kimse tanımazken burada katledilen inanç başkanları yörenin kültürel hayatının omurgasını oluştururlar. Dersim Kızılbaş Alevi itikadında fazlaca belirleyici yeri olan Bomasur Ocağı’ndan Pir’ler var, burada katledilen. Pir Bomasur’un torunlarıdır.
Bir toplumu kırımdan geçirmek zulmün bilinen halidir. Ama yarattığı endişe atmosferiyle ölüsünü inkâr etmeye zorlamak; bununla da kalmayıp mezarsız, kefensiz gömülenlerin gömüldükleri yerleri dahi ortadan kaldırmak; üstelik bunu çocuklarına yaptırmak, zulmün en amansızıdır; tarifsizdir.
Bu yanıyla Dersim Tertelesi hala üzerinde fazlaca yünlü durmayı gerektirmektedir. “Şer Zamanıydı” bu trajediye dair hafıza çalışması sayılmalıdır.
‘KİŞİSEL OLANIN KAYNAĞI HAYATIN KENDİSİDİR’
Ünlü direktör Martin Scorsese, bir epey defa, şahsi olanın en yaratıcı olduğunu, söylüyor. Bu bağlamdan bakıldığında, kendi köklerinizin, ilişkin olduğunuz yerin ve öykünün, sizi daha yaratıcı kıldığını söylemek mümkün mü?
olağan olarak ki şahsi olanın kaynağı hayatın kendisidir. Yaşanmışlıklar ve tanıklıklardır. İnsan hayattan ne kadar epey şey öğrenirse hayal ettikleri o kadar güçlü olur, denir. Doğrudur.
Her roman kurmaca olsa da kaynağı, gerçek ömrün kendisidir. Lisana getirilenler vaktinde kulağımıza fısıldanmıştır. Ancak bu fısıldama hiçbir vakit tek boyutlu kuru bir anlatıyla, bir aynaya yansıtılır üzere olmadı. Düşlerle, alametlerle, kâbuslarla, sırdan gelmelerle, sır olup gitmelerle, görülerle, mucize kabilinde olaylarla bezenir, güçlü bir fonda sunulurdu.
Anlatılara nazaran bir olay yaşanmadan kesinlikle ya bir düş ile ya da bir alametle belirmiştir. Beşerler dara düştüğünde sırdan gelenler bir fazlaca vakit kılavuz olmuş, yol göstermiştir. Bu birtakım bazı yıllar evvel ölmüş, fakat ermiş olduğuna inanılan bir divane, kimi bazı da bir evliya olurdu. birtakım bazı bir dağ, bir kaya, bir mağara, bir ulu ağaç, bir dere ya da bir pınar olurdu mucize gösteren. kimi kimide tüm bunların ne kadar çaresiz düştükleri, ya da insanların yanlışlarıyla baş edemeyip küstükleri anlatılır; hal hareketleriyle ortaya temalırdu. Anlatanlar bunları detaylarıyla tasvir ederlerdi. bu biçimde olunca dinleyenler gözünde canlandırır, görürdü onları. Gerçek olduğuna inanır, o anın ortasında yiter masrafı.
Yaratıcılık, düşsel zenginlik Dersim yaşlılarının hayata dair anlatılarının kaynağını oluştururdu. Mucize kabilinde, doğaüstü, elbette düşünüldüğünde asla gerçekleşmeyecek bir epeyce olay öylesine gerçek, samimi ve inandırıcı bir biçimde anlatılırdı ki, dinleyenler bunların gerçek olmadığını asla düşünmezdi. Geleneğin kelamlı transferinin tekdüze, ezberci ve kuru bir yenidena dayandığı söylense de, bu gün artık hayatta olmayan kadim Dersim yaşlılarının anlatıları bu tespitin kalıplarına oturmazdı. Orada tabiattan beslenen epeyce katmanlı, düşsel bir anlatı zenginliği geçerliydi. Toplumsal hafıza da buna bakılırsa şekilleniyordu.
Yazarken bu anlatı zenginliğinden beslendim. Lakin hayal ettiğim üzere yaratıcı olabiliyor muyum, bilmiyorum. Daha yaratıcı usulde yazabilmek için ilişkin olduğum köklerden gereğince beslenemediğim için hayıflandığımı söylemek isterim.
38’le birlikte başlayan süreçle Dersim, periyodik aralıklarla göç verdi. Türkiye’nin, Dünya’nın çabucak her yerinde bir Dersimli ile karşılaşmak mümkün. Siz de romanınızda yolu Batı’ya, Soma’ya düşmek zorunda kalan bir ailenin öyküsünü anlatıyorsunuz. Dersimlilerin, Dersim’de kalamamasının sebepleri ne sizce?
Romana mevzu olan Soma seyahati, bir biçimde vefattan yakasını sıyıranların yaşadığı bir sürgünlük öyküsüdür. 37-38’de yaşanan kırım ve akabinde yaşanan sürgünlerle bir arada Dersim epey kan kaybetti. Ama Dersim toplumu 1947’den itibaren sürgünden büyük oranda dönmüş, yaralarını sarmaya çalışarak düştüğü yerden ayağa kalkmaya çabalamıştır. Dersim’in geri döndürülemez biçimde boşalmaya başlaması, asıl olarak 60’lardan itibarendir. 90’lı senelerda Kürt probleminden kaynaklı çatışmalı ortamda köylerin zorla boşaltılması ise, ölümcül bir darbe oldu.
Kadim Dersim coğrafyası Kürt, Zaza, Kızılbaş Alevi toplumunun kültürel havzasıdır. Bu havzadaki itikadi ömür Osmanlı’dan beri halledilmesi gereken bir sorun olarak görülmüştür. bir epeyce vakit bilhassa iç bölgelerin boşaltılması gündeme gelmiş, ancak uygun şartlar oluşmadığından her seferinde diğer vakte bırakılmıştır. Cumhuriyetle bir arada farklı kimlik ve kültürleri inkâr edilerek yaşanan ulus inşa süreci Dersim’i etnik olarak da gayeye koyduğundan, sorunu epeyce daha ağır hayatıştır. Bu epey taraflı kuşatılmışlık hali, potansiyel bir tehlike olarak görülme ve ömür alanlarının daraltılması kararı kaçınılmaz olarak yaşadığı coğrafyayı terk etmeye zorlandı. Zira coğrafyanın kendisi mimlenmiş, damgalanmıştı. Tuncelili olmak, peşinen hatalı görülmekti. 90’lı senelera kadar hiç kimse Dersimliyim diyemezdi. bir epeyce vakit Tunceliliyim de diyemezdi. Beşerler ya Erzincanlı, ya da Elazığlı olduklarını söylerdi. Bu ağır kuşatmadan kurtulmanın yolu, kaçmak ve kalabalıklarda kaybolmaktı. Hal bu biçimde olunca Dersim’i boşaltmak, büyük kentlere sığınmak bir nevi görünmezlik zırhına bürünmekti.
Ancak vurgulamak gerekir ki tüm bunlara rağmen en kıymetli niçinlerden biri, hafıza kırım süreciyle bir arada yaşanan zihinsel kopuştur. Kadim dersim toplumunun coğrafya ile kurduğu ilgi, anne ile kucak çocuğu bağlantısıdır. Cümle varlığa yuva olan coğrafya kutsaldır, tüm kutsallıkların odağıdır. İtikadi ömür da, tohum ile toprak üzere sıkı bir alaka ortasındadır. İnsan bırakıp gittiğinde yanında götürebileceği, ya da gittiği yerde yenisini inşa ederek itibayanı sürdürme bahtı yoktur. Her birini bir evliyanın konak tuttuğuna inanılan Jar’lar, yere sabitlenmiştir. Onun için üzerine gelen tufanları savuşturmak, bildiği tüm kutsallıkların odağı olan yerden kopmamak için olağanüstü bir direnç sergilemiştir. Kopmak zorunda kalanlar ise, imkânlar dâhilinde cenazelerini kesinlikle Dersim’e gdolayılerdi. 90’ların başlarına kadar dışarıda olan yaşlıların tek vasiyeti bu olurdu. Hiç değilse mezarlar yoluyla Dersim/yurt duygusu canlı kalsın diye düşünürlerdi. Bu kadim mana dünyasından kopuş yaşandıkça çözülme ve savrulma dizginlenemez hale geldi.
‘DERSİM, BİR KÜLTÜR KIRIM SÜRECİYLE KARŞI KARŞIYADIR’
Dersim Tertelesi, gerçekleştiği günden bu yana devletin gündemine de sık sık giriyor. Devir dönem TV’lerde konuşulduğu, siyasi iktidar temsilcilerinin -samimi ya da değil- açıklamalar yaptığı bir bahis bu. Siz, devletin Dersim’le süren çabasını bu hususta iki roman yazmış bir olarak nasıl yorumluyorsunuz?
Dersim Tanzimat’tan itibaren kesintisiz devam eden bir kültür kırım süreciyle karşı karşıyadır. 1800’lerin ortasından başlayarak hazırlanan raporlara ve pratik uygulamalara bakıldığında, bu epey daha yeterli anlaşılmaktadır. ötürüsıyla Dersim Tertelesi, 38’le hudutlu ve olmuş bitmiş bir müddetç değildir. Dersim hakkında konuşanlar evvela bunu görmek, kabul etmek zorunda.
Öteki yandan Dersim sıkıntısı tanınmayı bekleyen bir kültürel kimlik sıkıntısıdır. Kendi anakarası üzerinde, kendi kadimliğiyle var olmak, hiçbir baskıya maruz kalmadan kendini geleceğe taşıma meselesidir. Bu hususta umut verecek zerre kabilinde bir adım atılmadığı üzere, kültürel kimlik en ağır kuşatmaya alınmış durumda. Lisan kırımın neredeyse mevt eşiğine ulaştığı düşünüldüğünde, durumun vahametini anlamak daha kolay olacaktır. Yazılı geleneği olmayan toplumlarda lisan kelamlı kültürün taşıyıcısı, hayatın can suyudur. Lisanı kopartılmış bir toplum geçmişiyle tüm bağlarını yitirir, köksüz kalır, rüzgârın önüne düşmüş hazan yaprağına dönüşür. Dersim toplumuna reva görülen budur. Bu, genel olarak Kürtlerin ve inkâr edilen tüm kimliklerin, kültürlerin karşı karşıya kaldığı bir sorun olsa da, Dersim havzası en ağır biçimiyle yaşıyor. Tanıma, kabul etme ve kendini özgürce geliştirmesine imkan sağlama yerine, hâkim olana bakılırsa biçimlendirme ve başkalaşıtrma faaliyetleri dolu dizgin sürdürülmektedir.
Vaktin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Dersim’de bir katliam yaşandığını açıklamış olması elbette değerliydi. Ne var ki bu açıklamalar gerçeği değiştirmiyor. Bir yandan bu kelamlar edilirken, öbür yandan Dersim’in Türkleştirilmesi, Sünnileştirilmesi süreci nihayete ulaştırılmak istenmektedir. Bu durumda devletin ne yatığını sorgulamak yerine, -ne yaptığını, ne yapmak istediğini bilmeyen yok- Dersimlilerin dönüp kendilerine bakması daha elzemdir. Gidişatı aksine çevirmek, evvela Dersimlilerin misyonudur.
Romanı kısımlarına ayırırken güne ve saate yer vermeniz ve çabucak her kısımda bir sekans anlatıyor olmanız, anlatımızın sinematografik istikametini güçlendiriyor. Dersim’le ilgili hayli sayıda belgesel sinema çekildi ancak çabucak hemen kurmaca bir sinema yok. Bu bağlamdan bakarsanız hala bir Dersim 38 sinemasının yapılmamasını nasıl yorumluyorsunuz?
Yakın devirde yaşanan Ermeni ve Yahudi soykırımları ile mukayese edildiğine, Dersim Tertelesi bahis alan çalışmalar başkaları yanında denizde bir damla üzere durur. Müzik hayli başat bir yerde duruyor. Kâfi olmasa da edebiyatta ve farklı yazınsal çalışmalar oldukça yol aldı. Ancak bir kaç belgesel çalışması dışında Dersim sineması çabucak hemen yapılamadı. Temel eksiklik ise, sinemadır. Bahsini ettiğiniz manada bir sinemanın çabucak hemen yapılamamış olması, kanımca Dersimlilerin meseleye yaklaşımındaki yetersizliğin göstergesidir.
‘ANADİLİMLE BAĞIM HİÇBİR VAKİT KOPMADI’
Metni okurken zihinde –gerek betimleme sırasında, gerekse de diyaloglarda- Zazacadan Türkçeye çevrilmiş bir anlatıyı takip ettiğini düşünüyor insan. Bu istikametten bakıldığında, bu algıyı nasıl yorumlarsınız? Bahis Dersim olduğu için bu bir önyargı mı, yoksa sizin şuurlu tercih ettiğiniz bir durum mu?
Sekiz yılımı yatılı okulda geçirsem de anadilimle bağım hiç bir vakit kopmadı. ötürüsıyla Dersim’e dair anlatı hafızam Kırmancki/Zazaki dinleyerek şekillendi. Ayrıyeten roman karakterleri kendi anadillerinden konuşuyorlar. Ben bir nevi onların meramlarına tercüman oldum. Bunu, yazarken fark ettim. Türkçe yazıyorum ancak o atmosferin kaçınılmaz olarak ruhu yansıyor. Buna müdahale etmeyip, kendi akışına bıraktım. Müdahale etmeye kalkışsaydım sanırım epey didaktik ve kuru bir metin olurdu. Şuurlu bir tercih değildi, bizatihi gelişti. Bunun bir olumsuzluk olup olmadığını bilmiyorum. Lakin romana bir çeviri havası vermiş olacağını hiç düşünmedim.
‘SÖZLÜ ANLATI SESİ DUYULMAYANLARIN SESİDİR’
Dersim üzerine geçmişten bugüne fazlaca şey yazıldı, söylendi, anlatıldı. Gerek Kürtlerde, gerekse de Alevilerde bir anlatı kültürü olduğu bilinen bir gerçek. Siz, bilhassa 38 anlatıları üzerine ne düşünüyorsunuz? Bunun kültürel karşılığını nasıl yorumluyorsunuz?
Kelamlı anlatı görünmez kılınanların, sesi duyulmayanların sesidir. Resmi anlatı karşısında, toplumun kendine dair en değerli direnç noktasıdır. Ama bilhassa 38 bağlamında Tertele’yi yaşayan birinci jenerasyonun anlatılarının geleceğe gereğince taşınamadığını, üzülerek belirtmek isterim. Efsaneler, söylenceler, mitik anlatılar büyük oranda kırıma uğradı, ya da başkalaştı.
Kelamlı tarih çalışmaları epey geç başladı. Tertele’nin üzerinden elli yıl geçmişti. Devlet tüm gücünü seferber ederek ağır bir hegemonya ile resmi anlatıyı dolanıma sokmuş, hafızada yarılmalar oluşturmuştu.
Birinci jenerasyon ile ikinci jenerasyonun anlatılarında yaşanan hafıza farklılaşmasını, bizim neslimiz şahsen kendi ailelerinde tanıklık etti. Ancak bu yarılmanın ne olduğunu lakin yıllar daha sonra anlayabildik. Nine dedelerimizin Tertele’nin sebepleri ve müsebbipleri hakkında hafızaları çok berraktı. Bilhassa müsebbipler konusunda birini başkasından ayırmıyor, hepsine tıpkı gözle bakıyorlardı. Vakit geçtikçe ikinci jenerasyonun anlatılarında Tertele’nin bir devlet siyaseti olmasından fazla, aktörlerin niyetine göre ele alındığına tanıklık ettik. Mustafa Kemal olup bitenlerden bihabermiş üzere sunulurken, İnönü masumlaştırılırken asıl sorumlu Celal Bayar görülüyordu. halbuki 1950 seçimlerinde DP Dersim’de %58 oy alarak, iki milletvekili çıkarmış. Açık ki devletin kendisi görülen CHP’ye birinci jenerasyonun reaksiyonudur bu. Toplumun gösterdiği refleks açısından kıymetli bir bilgidir. Ama sonrasındasında bütün bunları yok sayan hegemonik bir anlatı oluşturuldu. Mağdurların bu anlatıya katılmasının kendince sebepleri var.
Dersim Tertelesi biroldukca yanıyla eşsiz olduğunu bir sefer daha vurgulamak isterim. Tüm yaşananlar yanında fazlaca sayıda anne baba kafilelerin güvenliği için çocuklarını kendi elleriyle boğmak zorunda kalmıştır. Bunun yarattığı travma hiçbir vakit sorgulanmadı. Hala da sorgulanmış değil. O travmalar sağaltılamadığı için, nesiller üzerinden günümüze kadar aktarıldı. Yaşanan vahşeti ikinci jenerasyondan anne babalar çocuklarına anlatamadı. Bu anlatıyı engelleyecek tahayyül edilemez zulme tanıklıkları vardı. Anlatmaları halinde tekerrür edeceği korkusu yaşıyorlardı. Susma münasebetlerini yıllar daha sonra bu minvalde lisana getirenlerin sayısı hiç de az değil. Kuşkusuz, bu fecî gerçeği bilenlerin, yaşayanların susmak için sağlam münasebetleri vardı. bu biçimde de olsa sonuçta cin şişeden çıktı ve her şey konuşulur oldu. Ama gelinen basamakta sorunun salt konuşulmakla sonlu kalması sorun olmaya başladı. Bu gün Dersim’de bir Nazım Kültür Merkezi var, ancak büyüklüğü Homeros’la kıyaslanacak olan ozan Sey Qaji bilinmiyor. Büyük bir övünçle 1 Mayıs Anıtı yapılırken, 12 Eylül’de oğlunun bir direğe bağlanarak yakılması niçiniyle hayata küsmüş olan Frik Dede için bir şey yapmış değiliz.
özetlemek gerekirsesı 38 anlatılarının kültürel karşılığını nedir sorusunu yanıtlayabilmek için, dönüp içtenlikle ne durumda olduğumuza bakmamız gerekiyor. Tertele’yi yaşayanlar yersiz yurtsuzlaştırmaya, köksüzleştirmeye karşı kültürel bir direnç sergilediler, ağır bir bedel ödediler. Bu gün onların kadim hayatı büyük erozyona uğramış durumda. Vaziyet parlak değil ve bir yüzleşme mecburidir. Edebiyat bu yüzleşmenin en değerli alanlarından biridir. Önümüzdeki periyotta bu tema üzerinden yeni yapıtların ortaya çıkacağını düşünüyorum.
Günleriniz nasıl geçiyor? Hazırladığınız yeni bir kitap var mı?
Vaktimi okuyarak ve yazarak geçiriyorum. Şu an çabucak hemen başında olduğum bir çalışmam var.