İdeoloji, Estetik ve Hoşluk
İdeoloji disiplininde hoşluğu onun ve tabiatını anlamanın anahtar temalarından biri estetiktir. Yunanca his, duyum ve algı gelen “aesthesia” sözünden gelmektedir. Yunanca süs manasına gelen “kosmos” sözünden kaynağını alan “kozmetik” sözünden farklıdır fakat çoğunlukla tıpkı manada kullanılmaktadır. İdeolojide doğruluğu temel alan mantığın ve yeterliliği temel alan ahlakın yanında üçüncü inceleme alanı hoşluğu temel alan estetiktir.
Duyusal pahaları ile sanatı bahis edinir ve duyuların ideolojisi biçimin de tanımlanır. Estetiği hoşluğun ideolojisi olarakta tanımlayanlar çoğunluktadır. Bu niçinle günümüzde estetiğin en kıymetli konusu hoşluktur.
Estetik terimi 1750 yılında Alman düşünür Alexander Gottlieb Baumgarten tanımlamıştır. Tarifine bakılırsa estetik, duyusal bilginin bilimidir; konusu da duyusal yetkinliktir. Gerçekleştirmek istediği, hoş üstünde düşünme sanatıdır. Estetik kavramı hoş olanı aramak,duyumsamak formunda açıklanır.
İnsan kendi belirlediği ve kabul bakılırsan kıymetlerle bir şeyi yeterli ve hoş yapar. Sahip olduğu ayrıntıları düzenleyen doğruluk pahaları, ahlakını düzenleyen yeterlilik bedelleri, pratik hayatını düzenleyen yararlılık pahaları, estetik kıymetlerini düzenleyen hoşluk pahaları üzere. Hoşluk, bir varlık ya da bir objenin kendisini goren şahısta güzel tecrübeler yaşatmasıdır. Bu bir sanat yapıtı olarak bir heykel, bir fotoğraf, beğenilen bir müzik olabileceği üzere, insan da olabilir. Bunlara estetik obje, bu hazzı yaşayana, hoş olanı beğenene ya da karşısındaki objeyi hoş olarak kıymetlendiren kişi ise estetik öznedir. Bireyin yani estetik öznenin estetik nesniçin hoşlanmasını, ona hayranlık duymasını, beğenme hissini oluşturan ise objedeki ahenk, tertip, birlik, büyüklük, sıradanlik ve ölçülülüktür. İşte tüm bunlara hoşluk denir. Öyleyse hoşluk kimi vakit soyut kimi vakit de somut olabilen öznel ya da objektif bir beğeni gücüyle alakalıdır.
Hoşluk, ozanlar tarafınca övülür, sanatkarlar tarafınca bedene getirilmeye çalışılır; cazibelidir ve hoş olana sahip olma dileği üniversaldir. Buna rağmen hoşluğun ne olduğu konusunda bir birlik yoktur. Hoşluk güzel olan objede midir yoksa nazarann beğenilen midir? Yani objektif bir hoşluktan, her insanın üzerinde uyuştuğu bir hoşluktan bahsedebilir miyiz yoksa hoşluk şahsa mi aittir?
Bakan bireyde beğeni ve hoşlanma tesirleri bırakan, haz duyumlarını uyaran objelerin özelliği olarak tanımlanması genel olarak fenomenolojik estetik (estetik gerçekcilik) olarak isimlendirilir. Öte yandan hoşluk duyumunun, objenin özelliği olmaktansa, bakan kişinin yani öznenin duyumsayış halinin yapılanmışlığıyla ilintili olduğu var iseyımı vardır. Buna nazaran hoşluk, bakılan ile ilgili değil asıl olarak bakış ile ilgilidir. Bu eğilimse ruhsal estetik (estetik öznelcilik) olarak isimlendirilir. Hoşluk teriminin objektif mi yoksa öznel temelli mi olduğu süregiden bir tartışma konusudur. Estetik gerçekçiliğin hoşluğu belirleridiğini ve objektif olduğunu savunanlar nesnedeki simetrinin, altın oran’a uygunluğun ve Fibonacci serisine nazaran dizilişin tabiatta varlığını savunurlar. Estetik öznelciliğin ağır bastığını vurgulayanlar ise tarih boyunca hoş diye tantılan insanların vasıflarının vakit ortasında ne kadar farklılaştığını ortaya koyarlar. Hoş denilenin dış etkenlere bakılırsa nasıl değişiklik gösterdiğini irdelerler. Buna göre 1800’lü senelerda yapılmış bir Goya tablosundaki tombul görünüşlü hoş bayan tasviri ile günümüz süpermodel’leri içinde epey büyük farklar vardır. Toplumların beğenileri estetik öznelciliğe bakılırsa vakit ortasında farklılaşmıştır.
Francisco Goya’nın Maja Urbana tablosunda tasvir edilen bayan ölçüleri
Üstün model Liya Kebede günümüz bayan yüz ve beden hoşluk anlayışı
Bu sorular ilkçağlardan beri filozofları meşgul etmiştir.
İdeolojide hoşluk Platon (M.Ö.427–M.Ö.347) ile başlamıştır. Ona nazaran hoşluk her vakit ve her yerde geçerli olan mutlak hoşluktur ve vakit ve yer dışıdır. Bu değişmeyen hoşluklar bu dünyada unsurlara form verirler; ancak unsur zayıf ve kararsız olduğu için maddi hoşluk bozulunca da o hoşluk kalmaz. Yani asıl hoşluk varlıklarda ve olaylarda değil, onlara yansıyan idealar âlemindedir.
Aristoteles’e (MÖ 384 – MÖ 322) göre hoşluk âhenktir, ahenktir. Bir bütünü meydana getiren ögeler birbiri ile uyumlu ise, o şey hoştur. Tabi burada simetri, orantı, tam ahenk, sonluluk üzere faktörler geçerlidir ve Aristoteles hoşluğu âdeta matematik olarak kıymetlendirir.
Hoşluğun ahenkle ilgisi bilhassa Pythagoras’ın (M.Ö. 570–M.Ö. 495) çalışmalarında değerli bir yer fiyat. Pytagoras ve Pythagorascı okul, matematik ve hoşluk içinde kuvvetli bir bağ olduğunu, bilhassa, objelerin altın orana göre oranlandığında daha cazip göründüğünü belirlemişlerdir. Çağdaş araştırmacılar da altın orana bakılırsa ölçülendirilmiş ve simetrik olan insan yüzlerinin, simetrik olmayanlara oranla daha alımlı olduğunu belirtirler. Çünkü simetri kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
Buna rağmen çağdaş ideolojinin temsilcileri olan Descartes (1596-1650), Locke (1632-1704) ve Hume (1711-1776) ile başlayan süreçte hoşluk öznel bir tabana oturtulmuştur.
Fakat bir daha çağdaş filozoflardan Kant (1724-1804), hoşu bir estetik kıymet olarak beğenilen, âlâ gerçek ve yararlıdan ayıra-rak, sanat hoşluğu ile tabiat hoşluğu farkını ortaya koymaktadır. Tabiat hoşluğu tabiatın bir hususta emeline ulaşmasıdır; bunun aşikâr kuralları vardır. Sanat hoşluğunda ise birçok sefer emel, kural yoktur; güzele gitme ve ruhtaki estetik his temeldir.
Fr. Shiller’e bakılırsa de hoşluğun bir duyusal bir de akli yanı vardır. Hoşluk, aklın, duyuların şekillenmesidir.
Alman idealistlerinden Shelling’e nazaran de subjektif ve objektif zıtlıklarının kalktığı bir yapıtta yansıyan şey hoşluktur.
Hegel’ de ise hoşluğu algılanandan farklı içsel bir düzeye yükseltir.
Th. Vischer, estetiği “güzelin bilimi” olarak almakta ve hoşu de “varlıkların içsel mükemmelliklerinin görünüşe çıkması”, duyular tarafınca algılanır hale gelmesi olarak tanımlanmaktadır. Bir varlığın içsel kusursuzluğı ile görünüşü içindeki ahenk hoşu, uyumsuzluk ise berbatlığı ortaya çıkarır. Vischer, tabiat hoşluğunu de bir hoşluk olarak kabul eder ve hatta sanatı; tabiatın objektif hoşluğu ile insan hayalgücünün sub-jektif hoşluğunun birleşmesi olarak tanımlar.
Varoluşçu filozoflardan Martin Heidegger’e bakılırsa ise, hoşluk “varlığın aydınlanmasıdır, doğruluktur.” Lakin bu doğruluk, mantıksal doğruluk değil, gerçek doğruluktur; varlıkların ortasındaki doğruluktur. Varlıkların bilinmeyen olan yapısını her insanın nazaranbileceği biçimde açığa çıkarmak, hoşu ortaya koymaktır.
Fizikî hoşluğun güçlü bir göstergesi, yaygınlık ve eş arama davranışıdır. Bir karma imaj oluşturmak niyetiyle insan yüzleri imajlarının bir ortalaması alındığında “ideal” imaja tedricen daha yakın olur ve daha cazibeli olarak algılanır. Bu durum birinci vakit içinderda Charles Darwin’in kuzeni Francis Galton tarafınca vejeteryanların yüzleri ve et tüketenlerin yüzleri fotoğrafik olarak üst üste bindirilip birleştirildiğinde her birinde tipik bir yüz görüntsü olup olmadığının araştırılması sırasında farkedildi. Bunu yaptığı vakit farketti ki, birleştirilmiş yüz imajları rastgele bir tek fotoğraftaki yüzden çok daha cazipti. Araştırmacılar sonuçları daha denetimli deney şartlarında takrarladıklarında ve bilgisayar ortamında elde edilmiş, matematik olarak ortallaması alınmış bir dizi yüz fotoğrafının tek bir fotoğraftan daha hoş olduğunu buldular. Evrimsel olarak eşeyli canlıların kendilerini baskın olan yaygın ve ortalama hale sokarak çekmeleri gerektiği bir mana söz eder. Doğal seçilim sonuçları, kuşakların değişiminde faydalı niteliklerin mahzurlu yanları ile yer değiştirir. Bu durum evrimi açıklayan temel kuvvettir ve Darwin’i biyolojide unutulmaz kılan ana kavramdır. bu biçimdece tabî seçilim, faydalı özelliklerin gitgide bir daha sonraki kuşakta yaygınlaşır öte yandan mahzurlu özelliklerin gitgide azalır. Eşeyli bir canlı bu yüzden uygun bir partneri ile eşleşmek isterken tuhaf, sıra dışı görünüşlü özellikleri olan bireylerden kaçınması gerekirken ortalamaya yakın ve baskın yaygınlıkta olan bireyleri özellikle tercih etmesi gerekirdi. Bu durum eş seçimi olarak tanımlanır.
Hoşluğu ruhsal olarak alıp değerlendirenler de vardır. Th. Lipps, hoşu bir insanın haz duyduğu, kendisini özgür hissettiği biçim olarak algılıyor. halbuki fenomenciler bunu kabul etmiyorlar. Onlara göre hoşluk, seyredene bağlı olmayan, hoş olan varlığın yapısında temellenen bir özelliktir. Hoş bir şey, onu hoş bakılırsan olmasa da hoştur. Hoşluk varlığın ortasında değildir, gerçeklik de; hoşluk gerçeğe dayanır ancak onun aşar. N.Hartman, hoşluğun genel ve tümel bir metafizik var iseyımdan çıkartılması yerine hoş varlıklardan, ontolojiden çıkartıl-ması gerektiğini söyler.
Genel olarak beğenilen bir hanımın araştırmalar kararında belirlenmiş bir öteki dış özelliği bel/kalça ölçüsü oranının 0.7 civarında olmasıdır. Bel/kalça oranı kavramı, Austin, Texas Üniversitesi fizyolojistlerinden Devendra Singh tarafınca geliştirilmiştir. Fizyolojist, bu orantının tam olarak bayanın doğurganlığına işaret etmekte olduğunu göstermiştir. Klasik olarak çağdaş çağ öncesinde yiyecek daha kıt olduğu vakit içinderda kilolu beşerler zayıflara göre daha alımlı bulunuyordu.
Hoşluk değişken bir pahadır. Tanımlandığı vakte, topluma, beşerden beşere, hattâ insanın yaşına, mesleğine, ortasında bulunduğu toplumsal ve ruhsal duruma göre değişen bir pahadır. tıpkı vakitte değişik kültürlerde sanat ve modanın epeyce geniş ölçüde farklılıklar gösterdiği araştırmalar, insanların hoşluğu algılamalarında çeşitli ortak noktalar bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Örneğin, büyük gözler ve açık deri rengi bütün kültürlerde hoş kabul edilmektedir. bir daha bir bebek bütün kültürlerde tabiatından gelen bir çekiciliktedir ve gençlik, hoşluk ile bağlıdır. Biroldukça araştırma, hoş yüz tercihinin insanların bebeklik dönemlerinden edinildiğini ve değişik cinsiyet ve kültürlerde emsal çekicilik taşıdığını ortaya koymuştur.
Çoklukla bir kişinin hoş olduğu yargısı, onun kişilik, zeka, zarafet, cazibe üzere iç hoşluğu ve sıhhat, gençlik, ortalamaya yakınlık ve yaygınlık, cilt üzere dış hoşluğun birleşimine bağlıdır. Bu bağlamda hoşluk müsabakası üzere yarışlar, dış hoşluğu ölçmenin ortak bir yolu olarak çeşitli toplumlarda kıymetli bir yer fiyat.
Öte yandan hoşluk ideali ırkî birliği güçlendirir. Karışık ırktan çocuklar ekseriyetle ebeveynlerinden daha cazibeli görünürler zira kalıtsal çeşitlilik kendi ebeveynlerinde bulunan genetik miraslarındaki yanlışlardan korur.
Hoşluk Karşılaştırma kuramının standardını temsil eder ve üstesinden gelinemediği vakit gücenme ve tatminsizliğe sebep olabilir. Ülkü hoşluğa yakın olmayan beşerler cemiyetlerinden dışlanabilir. Victor Hugo’nun Notre Dame’ın Kamburu romanında berbat görünümlü Quasimodo ortalamadan farklıdır ve bu niçinle toplumdan dışlanmıştır.
Hoşluk ülkülerinin ırkî baskıların görülmesindeki olumsuz tesirleri ortaya konur. örneğin, Amerikan Kültürüne hakim fikre göre siyah çehreli beşerler beyazlardan daha az cazibeli yahut daha az dilek edilendir. Kendisini davranışsal ırkçılık olarak gösteren, siyahiliğin nahoşluk olduğu fikri Afrikalı Amerikalıların hissiyatına ziyan verir.
Estetikte hoşluğun değerledirme kriterleri; hoşluğun nitelikleri
Estetikte hoşluğun değerlendirilmesinde objektif ve subjektif nitelikler bulunmaktadır. Bunlar;
Subjektif nitelikler;
Tanımlandığı vakte, topluma, beşerden beşere, hattâ insanın yaşına, mesleğine, ortasında bulunduğu toplumsal ve ruhsal duruma nazaran değişen bir kıymettir. Çağlar boyunca bayan hoşluk anlayışı değişkenlik göstermiştir. Çağlara göre hoş yüz anlayışı;
– Antikçağ hoşu. Oval yüz, dolgun dudak ve yanak, düz burun, yuvarlak çene, yumuşak alın, orantılı yüz sınırları. En hoş örneği Afrodit’i ve hoşluğu simgeleyen Milo Venüsü heykelidir.
Afrodit için yapılmış Milo Venüs heykeli. Kusursuz lakin günümüz yüz estetik bedelleri ile ne kadar uyumlu
– Roma hoşu. Kocaman kara gözler, koyu renk saçları, esmer cilt, yuvarlağa yakın yüz formu, tesirli göz makyajının sağladığı derin bakışlar
Roma periyodu genç bayan figürü
– Orta Çağ hoşu. Geniş alın, sarı saçlar, düz burun, ince kaşlar ve zayıf vücut
Orta Çağ devri bayan hoşluk anlayışı
– Barok hoşu. Altın sarısı saçlar, açık renk yahut “saydam” cilt, yuvarlak, dolgun yüz ve vücut.
Barok periyot bayan hoşluk anlayışı
– Romantik Periyot hoşu. Koyu renk saçlar, açık ve solgun derili, ince yüzler, çökmüş yanaklar
Romantik periyot hanımı
– 20. yüzyılın başlarında antikçağ Yunan ve Roma hoşluğu bir daha etalon olarak alınmaktaydı. Bu yüzyılın ortalarına yanlışsız daha sert yapılı, bariz yüz çizgileri hoş sanılmaktaydı. Günümüzde ise yüz ve beden hoşluğunun ölçü ve tarifleri farklı kıymetlendirilmektedir.
Objektif nitelikler; estetik hoşluğun değerlendirilmesinde daha epey bu nitelikler üzerinde durulacaktır. Objektif nitelikleri de içsel ve dışsal olarak ikiye ayırabiliriz.
İçsel nitelikler;
Bir yüzün hoş olarak algılanması yüzün temsil ettikleri ile birlikte bireyde var olan, duyularla değil sadece tinsel olarak algılanabilen asıl varolma gerçekliği yansıttığı oranda artar. Buna felsefi manada yüzün ide si denir ve hoş bir şey, idesine, özüne, kavramına uygun olan şeydir.
Hoş yüz; temsil ettiği insan ırkının yüz yapısına bir bütün olarak uygun olmalıdır. Ehil olmayan, tam olmayan şeyler hoş değildir.
Bir yüzün hoş olabilmesi için canlı ve anlatım gücü yüksek olmalıdır.
Monica_Belluci hoşluk haricinde tanımlanamayan eksiksiz bir çekicilik.
Yüz Hoşluğunun dışsal biçimsel nitelikleri de şunlardır:
• Orantı ve simetri: Bilhassa hoşluğun matematik olarak belirlenmesi sırasında karşımıza çıkan birinci orantıdır. Hoş, ögelerin orantılı olarak birleşmesidir. Orantısız şey hoş olamaz. Evvelden beri sanatkarlar ve filozof-lar tüm hoşlukları açıklayacak büyülü bir matematik formül aramışlar ve bunun “altın kesit” orantısında bulmuşlardır.
Leonardo da Vinci’nin Mona Lisa portresi altın orana bakılırsa yapılmıştır.
Orantıya bağlı olan yüz hoşluğunun bir diğer niteliği simetridir. Hoş olan bir bütünün kesimleri içinde ölçüye dayalı bir sistem vardır. Tabiattaki hoşluk büyük ölçüde simetriye bağlıdır. Canlıların vücudu sağ ve sol olarak simetriktir. Sanat yapıtlarının de hoş olarak algılanmasında simetri fazlaca değerlidir zira kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
• Ahenk (harmoni): Bütün hoşluklar için, modüllerin uyumlu birleşmesi kıymetlidir. Hem hareketli tıpkı vakitte hareketsiz bütün-lerde ahenk değerlidir. aslına bakarsan ahenk olmaz ise hoşluk de kalmaz, bütün de. Asıl yüz hoşluğu bir yüzde karşıların tansiyonuna dayanan bir ahenktir. Harmonik bir yüzün temelinde fazlacalukta yüzü oluşturan hareketli ve sabit antomik alanların birliği bulunur. Kainatta herşey fazlaca ve karmaşık üzere görünür. Ancak oldukcalukta birlik sağlanınca bir ahenk, bir güç, bir hoşluk ortaya çıkar. Yüzün anatomik alanlarıda bu biçimdedir. Baş üzere bir kürede, burun üzere prizmatik bir yapı, gözler üzere küreler, ağız ve kaş üzere çizgiler, yüz kemikleri karmaşık bir yapı üzere görünür. Lakin hepsi içindeki harmoni ile güzellike ortay açıkar.
Angelina Jolie kusursuz bir simetri ve ahenk içerisinde yüz hoşluğu örneği
Yüz hoşluğunun değerlendirilmesinde güzellikle karışan kavramlar;
Matematiksel doğruluk ve hoşluk; Yüz estetiğinin değerlendirilmesinde çoğunlukla yüzün matematiksel doruluk ile yüzün hoşluğu birbirine karıştırılır. halbuki yanlışsız ve hoş birebir şeyler demek değildir. Yanlışsız, akla hizmet eder, genel somuttur. halbuki hoş, hislerimize ve hayal gücümüze hitap eder ve soyuttur. Kimi doğruluklar hoştur, ancak kimileri hayranlık, heyecan ve coşku uyandırmadığı için hoş bulunmazlar. Doğruluk bir mantık yargısı, hoşluk ise bir kıymet yargısıdır. Yüzün hoşluk değerlendirilmesinde matematiksel pek fazlaca gerçek kullanılır. kimi vakit bu doğrulukla ilgisi olmayan bir yüz hoş olabilir.
Hoş ve yeterli kavramları; Ahlâkçı düşünürler güzelle uygunun özdeş olduğunu savunuyorlar. halbuki daha yakından incelendiğinde, hoş ve güzelin bu biçimde içiçe girmediği görülür. Hoşluk ve güzellik bireyden bireye, toplumdan topluma değişen kıymetlerdir fakat, yeterlilik daha değişkendir. Âlâ maksatlıdır, faydalıdır; hoşun ise her vakit gayeli ve faydalı olduğu söylenemez. Uygunluk akılla, hoşluk çoklukla sezgiyle anlaşılır. Düzgünlüğün aşikâr kanunları, bağımlılıkları vardır; hoşluk ise özgürlüktür. Ahlâksal düzgün her vakit sempatik ve cazibeli değildir; hoş ise insanlarıçeker ve heyecanlandırır. Bir insanın hoş bir beden bölgesini sergiemesi ahlaki açıda makus olabilir. Hoş, herke-sindir; herkes hoşluklar üzerinde birleşebilir ancak yeterlilikler çoklukla çıkarlara ve durumlara göre değişir.
Hoş ve güzel kavramları; Hoşun, güzelimize gittiği için hoş olduğunu düşünürüz. Güzellik ta aklımızla değil, hoşluk üzere, hislerimizle ilgilidir ve haz duyma ile ilgilidir. Güzelimize giden şey, haz ettiğimiz şeydir. Haz ve güzellik hoş üzerinde ağırlaşmış üzere gözükür. Hoş eserler güzeldir, bireye haz ve keyif verir. Fakat bu her vakit bu biçimde olmaz. Her vakit bize hazlık ve güzellik veren bir eser, bir durum hoş olamaz. Belirli bir durumda güzelimize giden şey, durum değiştiğinde güzelliğini kaybeder. Güzellik ve haz peşinde koşan, kimi vakit alçaltıcı durumlara düşebilir. halbuki hoş tutku-su insanı büyütür, yüceltir, asilleştirir. Hoş, bizi daima kendine çeken bir güçtür, kuvvettir. Haz ve güzelliğin çekim müddeti ise fazla değildir.
Hoş ve faydalı kavramları;Kantın fikirleri ile hoş ve iyiyi birbirinden ayırılınca hoş ile faydalı içindeki bağlar da kopmuştur. Hoş bir yüzün bize yararı yoktur. Kimi düşünürler hoş ve faydalı içinde bir ilişki kurulamayacağını, bunları birbirine ka-rıştırmamak gerektiğini, daha doğrusu yarar ve çıkarın sanatı bozacağını sav etmişlerdir. Lakin insan giderek teknik bir etrafta yaşamak zorunda kalmaktadır. İnsan madem ki doğal hoşluklardan uzak, teknik erkeklerin yaptığı âletlerle, onların oluşturduğu ortamlarda yaşayacaktır, bu biçimde bu etrafın hem yararlı tıpkı vakitte hoş olması gerekir. aslına bakarsan çağdaş hayatta da bir taraftan desinatörlük, etraf düzenleme, bir taraftan ergonomi üzere bilgi alanları teknik âletlerin ve ortamların hem faydalı birebir vakitte hoş bulunmasına çalışmaktadırlar.
Hoş ve ulu kavramları; estetikçiler tarafınca aziz ve büyüklük de, hoşluk üzere bir estetik bedel olarak inceleniyor. Sanat yapıtlarında hoş ve ulu ideleri her vakit bir ortada bulunabilir mi? Her vakit değil. Hem hoş hem ulu olan kimi sanat yapıtları vardır; lakin her vakit hoş olan aziz, büyük olan da hoş olmaz. Aziz çoklukla büyük ve sınırsız, insanı ezen, denetimi altına alan olaylar ve varlıklardır. İnsan ıssız bir çölde tek başına kaldığında, bir fırtınaya tutulduğunda, gece yıldızlı gökyüzünü seyrettiğinde, mükemmel bir mimari yapıtla karşılaştığında “yüce” hissine kapılır. Kimi büyük beşerler aziz olarak kıymetlendirilir. Bizi aşan, hayran bırakan büyüklük ve kuvvetlere büyük deriz ve bunlar hoşu aşarlar. Aziz, hoştan daha kuvvetli, korkutucu, ürkütücü olabilir. Ulu olan kimi şeyler hoşluk taşır, lakin kimileri taşımaz.
Bu benzerliklerin haricinde hoş ve âhenk, hoş ve lüks, hoş ve latif üzere ikililerin de kimi vakit birbirleriyle yanyana durduğu ve birlikte değerlendirildiği görülmektedir. Fakat bunlar da her vakit güzelle bir arada olan ögeler değildir.
Yüz estetiğinin kıymetlendirilmesi üzerine yargılar;
Yüz hoşluğunun değerlendirlimesinde hasta ve hekim olarak yargılarda bulunuruz. Yargı, var olan ve olmayan hakikat yahut yanlış olan şeyler üzerinde ileri sürülen tabirlerdir. Yargıları biroldukça biçimde sınıflandırmak mümkündür.
Yargıarımızı bilgisel ve estetik yargılar olarak ikiye ayırabiliriz.
Bilgisel yargılar, doğru-yanlış mantığına göre incelenebilecek objektif yargılardır. halbukiestetik yargılar subjektiftir ve doğru-yanlış mantığı ile bedellendirilemez. Estetik yargı, bir ahlâk yahut bilgi yargısı değildir. Onlar üzere objektif değil; haz duyma ve duymamaya dayandığı için subjektiftir.
Estetik yargı, çıkar elde etmeye, kullanmamaya yönelik değil, yalnızca seyredip beğenmeye bağlıdır. Estetik yargılar bilgiler üzere kavramlara değil insanların hislerine bağlıdır ve mantıksal kurallara bağlanamaz. O, insanların duyarlık, zihin ve hayalgüçlerinin özgür ve uyumlu bir oyunu ortasında ortaya çıkar.
Estetik yargıları daha yeterli anlayabilmek için, özetlemek gerekirse onun özelliklerine bakmak gerekir.
Estetik yargılar kişiseldir. Herkes beğenisini hür olarak değerlendirip tabir eder. Bu beğeni, kişinin hislerine bağlıdır ve büsbütün özeldir.
Estetik yargılar subjektiftir. Renkler, formlar, sesler bireyler tarafınca farklı değerlen-dirilmiştir. Güzele gitme ve hoş bulma olayları mantıksal yargılar üzere değerlen-dirilemez. Kimse kendinin hoş bulduğunu oburlarının da hoş bulmasını bekleye-mez. Zira bu yargıların subjektif (kişiye has) olduğu baştan kabul edilir. Lakin burada bir yargı anarşisine de düşülmemelidir.
Estetik yargılar ortaktır. Estetik yargıların kuralsız bir zaruriliği yoktur. Lakin bu yargılar, yalnızca duyu hoşlanmasına daya-nan, hiç bir prensibe dayanmayan, tama-men keyfi olan yargılardan da ayrılmalıdır. Sanat yapıtlarını değerlendirmede pratik bir mecburilik ta vardır. Özgür olarak karar veren beşerler; o toplumda, o çağda geçer-li olan ortak estetik duyguya (sensus com-munis aestheticus) nazaran hareket ederler. Bu his, subjektif olmakla birlikte bütün insanlarda ortaktır.
Estetik yargılar mecburidir. Bu mecburilik ortak estetik histen gelir. Hoşun dün-yası beğenilen dediğimiz alandadır. Güzellikten dolayı duyulan haz büsbütün keyfi ve kişinin kendisi için olduğu biçimde, hoştan dolayı duyulan haz diğerlerinde da bulu-nur ve mecburî bir hoşlanmadır. Bu haz bütün insanlarda olması gereken bireyüstü bir hazdır.
Estetik yargılar geneldir. Gerçi estetik yar-gıların özelliklerini sayarken onun ferdî olması üzerinde durduk. Lakin genel olarak değerlendirdiğimizde estetik yargının, birey -üstü ortak estetik his prensibine daya-nan mecburî ve genelliği olan yargılar oldu-ğu ortaya çıktı. Bu, ülkü bir durumdur. Bir kişi hoş bulduğu bir şeyi, her insanın hoş bulmasını ve beğenmesini ister. Lakin farklı kültürlerden, farklı çağlardan, farklı eğitim seviyelerinden insanları değerlendirdiğimiz-de, onların vardığı estetik yargıların daha hayli kişisel olduğunu görürüz.
Estetik yargıların genelliği, subjektif bir genelliktir. Sanat tarihinde klasik olmuş re-simler, heykeller, binalar; edebiyat , müzik üzere alanlarda bütün dünyada kıymetli bulu-nan eserler var ise, bu genel estetik yargı-ların bulunduğunu gösterir.
Estetik yargılar relatiftir. Bir taraftan estetik yargıları ferdî ve keyfi olarak kabul edip başka taraftan da onu birey-üstü, zarurî ve genel geçer yargılar olarak anlattık. Bura-da birbiri ile uzlaşmaz üzere görünen iki fikir söz edilmiş üzere görünüyor (antonimia). halbuki estetik yargılar dünyasında relatif geçerlik olduğuna dikkat edersek, yukarı-daki zıt fikirler kendi boyutlarıyla kendi yerlerine otururlar.Bugünkü insanlık kültürü farklı merkezler etrafında gelişen tarihi kültüre dayandığı için, dünyanın farklı bölgelerinde farklı kültürler yaşamaktadır. İnsan hoşluğunu kıymetlendiren estetik beğeniler de kültürden kültüre değişir, yani relatifdir. Ayrıyeten bir kültür ortasında eğitim de insanların beğenilerini değiştirdiği için, farklı eğitim seviyelerindeki insanların estetik yargıları birbirinden farklı olacaktır. Ve son olarak tıpkı kültür ortasında birebir eğitim düzebir daha sahip beşerler içinde ruhsal yapı farklılıkları olduğu için bu da estetik yargıların relatifliğini güçlendirecektir.Dış hoşluğu ölçmenin ortak bir yolu toplumun ortak sonucu yahut genel kanısı Hoşluk müsabakası üzere merasimlerde ortaya konur. Fakat iç hoşluğun ölçülebilmesi, her ne kadar hoşluk yarışları çoğunlukla bunu dikkate aldığını argüman etse de daha sıkıntı olan bir husustur.
1932 Türkiye ve Dünya Hoşu Keriman Halis Ece
2002 Türkiye ve Dünya hoşu Azra Akın
Estetik yargılar düşünseldir. Estetik yargının daha evvel sayılan özelliklerine zıt olan bu fikir, L. Wittgenstein’a aittir. Ona nazaran, estetik yargının temelinde duygusallık yoktur, bilgi ve düşünsellik vardır. Estetik yargıyı, bahsin uzmanları verir ve öbür insanlarda onlara uyarlar.
Bir sanat yapıtı, onları yapan sanatkarların ve onları pahalı bularak alan, koruyan, seyreden, dinleyen, okuyan estetik beğeni sahiplerinin ortak gayretleriyle ortaya çıkar. Estetikte en epey tartışılan bahislerin başında, beşerler içinde ortak estetik yargıların olup olmadığı konusu gelir. Bu alandaki fikirler de iki zıt küme ortasında toplanır:
a) Ortak estetik yargıların olmadığını ileri sürenler:
Türkçede yaygın söz “renkler ve zevkler tartışılmaz” öteden beri ortak estetik yargıların olamayacağını savunanların ana desteğidir. Bunlara göre her insanın bir zevki, bir beğenisi vardır. Kimi menekşeyi sever kimi orkideyi; kimi deniz kenarında tatil yapmayı sever kimi yaylalarda; kimi halk müziğini sever kimi klasik batı müziğini; kimi Picasso’yu sever kimi Rafaello’yu … yani her insanın bir zevki ve beğenisi vardır ve bunun doğruluğu ve yanlışlığı tartışılamaz. her insanın zevki ve beğenisi kendince doğrudur ve haklıdır. “onda ne buluyor” diyebilirsiniz lakin onun zevkinin sebebini soramazsınız
Felsefik olarak estetik yargıların ve hattâ ahlâksal ve mantıksal yargıların bile ortak olmadığını ve tartışılabileceğini söyleyebiliriz. ayrıntılarımız duyumlarımıza bağlıdır; bu biçimde her insanın kendi duyumlarıyla oluşturduğu bilgiler, verdiği kararlar doğrudur. Hiç kimse kendi duyumlarının daha hakikat bilgiler vereceğini savunamaz. Birtakım şahsi hoşlanmalar, o şahısların eğilimlerine ve şahsi özelliklerine bağlıdır ve tartışılamaz. Ancak estetik yargıların temeli olan hoş, o kadar şahsi değildir. Herkeste bulunan ortak estetik zevklere göre verilen bu estetik kararlar tartışılabilir. Lakin yine de tarihin çeşitli periyotlarında, çeşitli toplumlarda ve hatta birebir toplumdaki değişik kümeler içinde birbirine zıt estetik yargıların bulunduğu gözlenmektedir.Bunun sebebi, estetik yargının kültürel ve şahsi oluşudur. Kültürü ve kişiyi etkileyen bütün faktörler estetik yargıyı da tesirler. Bir toplumun değişik tarihi devirlerinde değişik estetik yargılar olabilir. Tıpkı vakit diliminde değişik dini, ulusal, mahalli ve sınıfsal topluluklar birbirinden farklı estetik kıymetlere sahip olabilirler. Bir toplulukta gençlerle yaşlılar, eğitilmişlerle eğitilmemişler birbirlerinden farklı zevklere sahip olabilirler. Dahası insanların, karakter, mizaç üzere ana ruhsal özellikleri, rastgele bir vakit onların ruhsal durumlarını etkileyen her türlü faktörler de estetik yargılar üzerinde tesirli olabilir.
b) Ortak estetik yargıların varlığını kabul edenler:
Daha evvel estetik yargının özellikleri anlatılırken, bu yargıların subjektif de olsa bir genellik ve mecburilik gösterdiği antalımıştı. Birtakım yüzler herkes tarafınca beğeniliyorsa her insanın kabul ettiği yüksek estetik kıymetler var demektir. I. Kant duyusal beğeniye dayanan kimi yargıların büsbütün sonlu ve kısa müddetli şahsi yargılar olduğunu, lakin gerçek estetik yargıların duyusal olmaktan çıkıp düşünsel seviyeye çıktığını, şahsi olmaktan çıkıp zarurî ve genel geçerli hale geldiğini söylenebilir.
Kimi görüşlerde estetik yargıları bireylerin zevkleri, güzellerine giden şey olmaktan çıkarıp büsbütün uzmanlığa bağlayarak, onların ortak ve değişmez olduğu konusunu vurgulanmaktadır. Yani estetik yargıların temelinden duygusallık kaldırılmakta, düşünsellik ve bilgi konulmaktadır
Estetik yargı açısından, İtalyan estetikçi Benedetto Croce’yi de ortak estetik yargıların olduğunu kabul edenler kümesine koyabiliriz. O, bu husustaki fikirleri üçe ayırıyor.
İdeoloji disiplininde hoşluğu onun ve tabiatını anlamanın anahtar temalarından biri estetiktir. Yunanca his, duyum ve algı gelen “aesthesia” sözünden gelmektedir. Yunanca süs manasına gelen “kosmos” sözünden kaynağını alan “kozmetik” sözünden farklıdır fakat çoğunlukla tıpkı manada kullanılmaktadır. İdeolojide doğruluğu temel alan mantığın ve yeterliliği temel alan ahlakın yanında üçüncü inceleme alanı hoşluğu temel alan estetiktir.
Duyusal pahaları ile sanatı bahis edinir ve duyuların ideolojisi biçimin de tanımlanır. Estetiği hoşluğun ideolojisi olarakta tanımlayanlar çoğunluktadır. Bu niçinle günümüzde estetiğin en kıymetli konusu hoşluktur.
Estetik terimi 1750 yılında Alman düşünür Alexander Gottlieb Baumgarten tanımlamıştır. Tarifine bakılırsa estetik, duyusal bilginin bilimidir; konusu da duyusal yetkinliktir. Gerçekleştirmek istediği, hoş üstünde düşünme sanatıdır. Estetik kavramı hoş olanı aramak,duyumsamak formunda açıklanır.
İnsan kendi belirlediği ve kabul bakılırsan kıymetlerle bir şeyi yeterli ve hoş yapar. Sahip olduğu ayrıntıları düzenleyen doğruluk pahaları, ahlakını düzenleyen yeterlilik bedelleri, pratik hayatını düzenleyen yararlılık pahaları, estetik kıymetlerini düzenleyen hoşluk pahaları üzere. Hoşluk, bir varlık ya da bir objenin kendisini goren şahısta güzel tecrübeler yaşatmasıdır. Bu bir sanat yapıtı olarak bir heykel, bir fotoğraf, beğenilen bir müzik olabileceği üzere, insan da olabilir. Bunlara estetik obje, bu hazzı yaşayana, hoş olanı beğenene ya da karşısındaki objeyi hoş olarak kıymetlendiren kişi ise estetik öznedir. Bireyin yani estetik öznenin estetik nesniçin hoşlanmasını, ona hayranlık duymasını, beğenme hissini oluşturan ise objedeki ahenk, tertip, birlik, büyüklük, sıradanlik ve ölçülülüktür. İşte tüm bunlara hoşluk denir. Öyleyse hoşluk kimi vakit soyut kimi vakit de somut olabilen öznel ya da objektif bir beğeni gücüyle alakalıdır.
Hoşluk, ozanlar tarafınca övülür, sanatkarlar tarafınca bedene getirilmeye çalışılır; cazibelidir ve hoş olana sahip olma dileği üniversaldir. Buna rağmen hoşluğun ne olduğu konusunda bir birlik yoktur. Hoşluk güzel olan objede midir yoksa nazarann beğenilen midir? Yani objektif bir hoşluktan, her insanın üzerinde uyuştuğu bir hoşluktan bahsedebilir miyiz yoksa hoşluk şahsa mi aittir?
Bakan bireyde beğeni ve hoşlanma tesirleri bırakan, haz duyumlarını uyaran objelerin özelliği olarak tanımlanması genel olarak fenomenolojik estetik (estetik gerçekcilik) olarak isimlendirilir. Öte yandan hoşluk duyumunun, objenin özelliği olmaktansa, bakan kişinin yani öznenin duyumsayış halinin yapılanmışlığıyla ilintili olduğu var iseyımı vardır. Buna nazaran hoşluk, bakılan ile ilgili değil asıl olarak bakış ile ilgilidir. Bu eğilimse ruhsal estetik (estetik öznelcilik) olarak isimlendirilir. Hoşluk teriminin objektif mi yoksa öznel temelli mi olduğu süregiden bir tartışma konusudur. Estetik gerçekçiliğin hoşluğu belirleridiğini ve objektif olduğunu savunanlar nesnedeki simetrinin, altın oran’a uygunluğun ve Fibonacci serisine nazaran dizilişin tabiatta varlığını savunurlar. Estetik öznelciliğin ağır bastığını vurgulayanlar ise tarih boyunca hoş diye tantılan insanların vasıflarının vakit ortasında ne kadar farklılaştığını ortaya koyarlar. Hoş denilenin dış etkenlere bakılırsa nasıl değişiklik gösterdiğini irdelerler. Buna göre 1800’lü senelerda yapılmış bir Goya tablosundaki tombul görünüşlü hoş bayan tasviri ile günümüz süpermodel’leri içinde epey büyük farklar vardır. Toplumların beğenileri estetik öznelciliğe bakılırsa vakit ortasında farklılaşmıştır.
Francisco Goya’nın Maja Urbana tablosunda tasvir edilen bayan ölçüleri
Üstün model Liya Kebede günümüz bayan yüz ve beden hoşluk anlayışı
Bu sorular ilkçağlardan beri filozofları meşgul etmiştir.
İdeolojide hoşluk Platon (M.Ö.427–M.Ö.347) ile başlamıştır. Ona nazaran hoşluk her vakit ve her yerde geçerli olan mutlak hoşluktur ve vakit ve yer dışıdır. Bu değişmeyen hoşluklar bu dünyada unsurlara form verirler; ancak unsur zayıf ve kararsız olduğu için maddi hoşluk bozulunca da o hoşluk kalmaz. Yani asıl hoşluk varlıklarda ve olaylarda değil, onlara yansıyan idealar âlemindedir.
Aristoteles’e (MÖ 384 – MÖ 322) göre hoşluk âhenktir, ahenktir. Bir bütünü meydana getiren ögeler birbiri ile uyumlu ise, o şey hoştur. Tabi burada simetri, orantı, tam ahenk, sonluluk üzere faktörler geçerlidir ve Aristoteles hoşluğu âdeta matematik olarak kıymetlendirir.
Hoşluğun ahenkle ilgisi bilhassa Pythagoras’ın (M.Ö. 570–M.Ö. 495) çalışmalarında değerli bir yer fiyat. Pytagoras ve Pythagorascı okul, matematik ve hoşluk içinde kuvvetli bir bağ olduğunu, bilhassa, objelerin altın orana göre oranlandığında daha cazip göründüğünü belirlemişlerdir. Çağdaş araştırmacılar da altın orana bakılırsa ölçülendirilmiş ve simetrik olan insan yüzlerinin, simetrik olmayanlara oranla daha alımlı olduğunu belirtirler. Çünkü simetri kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
Buna rağmen çağdaş ideolojinin temsilcileri olan Descartes (1596-1650), Locke (1632-1704) ve Hume (1711-1776) ile başlayan süreçte hoşluk öznel bir tabana oturtulmuştur.
Fakat bir daha çağdaş filozoflardan Kant (1724-1804), hoşu bir estetik kıymet olarak beğenilen, âlâ gerçek ve yararlıdan ayıra-rak, sanat hoşluğu ile tabiat hoşluğu farkını ortaya koymaktadır. Tabiat hoşluğu tabiatın bir hususta emeline ulaşmasıdır; bunun aşikâr kuralları vardır. Sanat hoşluğunda ise birçok sefer emel, kural yoktur; güzele gitme ve ruhtaki estetik his temeldir.
Fr. Shiller’e bakılırsa de hoşluğun bir duyusal bir de akli yanı vardır. Hoşluk, aklın, duyuların şekillenmesidir.
Alman idealistlerinden Shelling’e nazaran de subjektif ve objektif zıtlıklarının kalktığı bir yapıtta yansıyan şey hoşluktur.
Hegel’ de ise hoşluğu algılanandan farklı içsel bir düzeye yükseltir.
Th. Vischer, estetiği “güzelin bilimi” olarak almakta ve hoşu de “varlıkların içsel mükemmelliklerinin görünüşe çıkması”, duyular tarafınca algılanır hale gelmesi olarak tanımlanmaktadır. Bir varlığın içsel kusursuzluğı ile görünüşü içindeki ahenk hoşu, uyumsuzluk ise berbatlığı ortaya çıkarır. Vischer, tabiat hoşluğunu de bir hoşluk olarak kabul eder ve hatta sanatı; tabiatın objektif hoşluğu ile insan hayalgücünün sub-jektif hoşluğunun birleşmesi olarak tanımlar.
Varoluşçu filozoflardan Martin Heidegger’e bakılırsa ise, hoşluk “varlığın aydınlanmasıdır, doğruluktur.” Lakin bu doğruluk, mantıksal doğruluk değil, gerçek doğruluktur; varlıkların ortasındaki doğruluktur. Varlıkların bilinmeyen olan yapısını her insanın nazaranbileceği biçimde açığa çıkarmak, hoşu ortaya koymaktır.
Fizikî hoşluğun güçlü bir göstergesi, yaygınlık ve eş arama davranışıdır. Bir karma imaj oluşturmak niyetiyle insan yüzleri imajlarının bir ortalaması alındığında “ideal” imaja tedricen daha yakın olur ve daha cazibeli olarak algılanır. Bu durum birinci vakit içinderda Charles Darwin’in kuzeni Francis Galton tarafınca vejeteryanların yüzleri ve et tüketenlerin yüzleri fotoğrafik olarak üst üste bindirilip birleştirildiğinde her birinde tipik bir yüz görüntsü olup olmadığının araştırılması sırasında farkedildi. Bunu yaptığı vakit farketti ki, birleştirilmiş yüz imajları rastgele bir tek fotoğraftaki yüzden çok daha cazipti. Araştırmacılar sonuçları daha denetimli deney şartlarında takrarladıklarında ve bilgisayar ortamında elde edilmiş, matematik olarak ortallaması alınmış bir dizi yüz fotoğrafının tek bir fotoğraftan daha hoş olduğunu buldular. Evrimsel olarak eşeyli canlıların kendilerini baskın olan yaygın ve ortalama hale sokarak çekmeleri gerektiği bir mana söz eder. Doğal seçilim sonuçları, kuşakların değişiminde faydalı niteliklerin mahzurlu yanları ile yer değiştirir. Bu durum evrimi açıklayan temel kuvvettir ve Darwin’i biyolojide unutulmaz kılan ana kavramdır. bu biçimdece tabî seçilim, faydalı özelliklerin gitgide bir daha sonraki kuşakta yaygınlaşır öte yandan mahzurlu özelliklerin gitgide azalır. Eşeyli bir canlı bu yüzden uygun bir partneri ile eşleşmek isterken tuhaf, sıra dışı görünüşlü özellikleri olan bireylerden kaçınması gerekirken ortalamaya yakın ve baskın yaygınlıkta olan bireyleri özellikle tercih etmesi gerekirdi. Bu durum eş seçimi olarak tanımlanır.
Hoşluğu ruhsal olarak alıp değerlendirenler de vardır. Th. Lipps, hoşu bir insanın haz duyduğu, kendisini özgür hissettiği biçim olarak algılıyor. halbuki fenomenciler bunu kabul etmiyorlar. Onlara göre hoşluk, seyredene bağlı olmayan, hoş olan varlığın yapısında temellenen bir özelliktir. Hoş bir şey, onu hoş bakılırsan olmasa da hoştur. Hoşluk varlığın ortasında değildir, gerçeklik de; hoşluk gerçeğe dayanır ancak onun aşar. N.Hartman, hoşluğun genel ve tümel bir metafizik var iseyımdan çıkartılması yerine hoş varlıklardan, ontolojiden çıkartıl-ması gerektiğini söyler.
Genel olarak beğenilen bir hanımın araştırmalar kararında belirlenmiş bir öteki dış özelliği bel/kalça ölçüsü oranının 0.7 civarında olmasıdır. Bel/kalça oranı kavramı, Austin, Texas Üniversitesi fizyolojistlerinden Devendra Singh tarafınca geliştirilmiştir. Fizyolojist, bu orantının tam olarak bayanın doğurganlığına işaret etmekte olduğunu göstermiştir. Klasik olarak çağdaş çağ öncesinde yiyecek daha kıt olduğu vakit içinderda kilolu beşerler zayıflara göre daha alımlı bulunuyordu.
Hoşluk değişken bir pahadır. Tanımlandığı vakte, topluma, beşerden beşere, hattâ insanın yaşına, mesleğine, ortasında bulunduğu toplumsal ve ruhsal duruma göre değişen bir pahadır. tıpkı vakitte değişik kültürlerde sanat ve modanın epeyce geniş ölçüde farklılıklar gösterdiği araştırmalar, insanların hoşluğu algılamalarında çeşitli ortak noktalar bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Örneğin, büyük gözler ve açık deri rengi bütün kültürlerde hoş kabul edilmektedir. bir daha bir bebek bütün kültürlerde tabiatından gelen bir çekiciliktedir ve gençlik, hoşluk ile bağlıdır. Biroldukça araştırma, hoş yüz tercihinin insanların bebeklik dönemlerinden edinildiğini ve değişik cinsiyet ve kültürlerde emsal çekicilik taşıdığını ortaya koymuştur.
Çoklukla bir kişinin hoş olduğu yargısı, onun kişilik, zeka, zarafet, cazibe üzere iç hoşluğu ve sıhhat, gençlik, ortalamaya yakınlık ve yaygınlık, cilt üzere dış hoşluğun birleşimine bağlıdır. Bu bağlamda hoşluk müsabakası üzere yarışlar, dış hoşluğu ölçmenin ortak bir yolu olarak çeşitli toplumlarda kıymetli bir yer fiyat.
Öte yandan hoşluk ideali ırkî birliği güçlendirir. Karışık ırktan çocuklar ekseriyetle ebeveynlerinden daha cazibeli görünürler zira kalıtsal çeşitlilik kendi ebeveynlerinde bulunan genetik miraslarındaki yanlışlardan korur.
Hoşluk Karşılaştırma kuramının standardını temsil eder ve üstesinden gelinemediği vakit gücenme ve tatminsizliğe sebep olabilir. Ülkü hoşluğa yakın olmayan beşerler cemiyetlerinden dışlanabilir. Victor Hugo’nun Notre Dame’ın Kamburu romanında berbat görünümlü Quasimodo ortalamadan farklıdır ve bu niçinle toplumdan dışlanmıştır.
Hoşluk ülkülerinin ırkî baskıların görülmesindeki olumsuz tesirleri ortaya konur. örneğin, Amerikan Kültürüne hakim fikre göre siyah çehreli beşerler beyazlardan daha az cazibeli yahut daha az dilek edilendir. Kendisini davranışsal ırkçılık olarak gösteren, siyahiliğin nahoşluk olduğu fikri Afrikalı Amerikalıların hissiyatına ziyan verir.
Estetikte hoşluğun değerledirme kriterleri; hoşluğun nitelikleri
Estetikte hoşluğun değerlendirilmesinde objektif ve subjektif nitelikler bulunmaktadır. Bunlar;
Subjektif nitelikler;
Tanımlandığı vakte, topluma, beşerden beşere, hattâ insanın yaşına, mesleğine, ortasında bulunduğu toplumsal ve ruhsal duruma nazaran değişen bir kıymettir. Çağlar boyunca bayan hoşluk anlayışı değişkenlik göstermiştir. Çağlara göre hoş yüz anlayışı;
– Antikçağ hoşu. Oval yüz, dolgun dudak ve yanak, düz burun, yuvarlak çene, yumuşak alın, orantılı yüz sınırları. En hoş örneği Afrodit’i ve hoşluğu simgeleyen Milo Venüsü heykelidir.
Afrodit için yapılmış Milo Venüs heykeli. Kusursuz lakin günümüz yüz estetik bedelleri ile ne kadar uyumlu
– Roma hoşu. Kocaman kara gözler, koyu renk saçları, esmer cilt, yuvarlağa yakın yüz formu, tesirli göz makyajının sağladığı derin bakışlar
Roma periyodu genç bayan figürü
– Orta Çağ hoşu. Geniş alın, sarı saçlar, düz burun, ince kaşlar ve zayıf vücut
Orta Çağ devri bayan hoşluk anlayışı
– Barok hoşu. Altın sarısı saçlar, açık renk yahut “saydam” cilt, yuvarlak, dolgun yüz ve vücut.
Barok periyot bayan hoşluk anlayışı
– Romantik Periyot hoşu. Koyu renk saçlar, açık ve solgun derili, ince yüzler, çökmüş yanaklar
Romantik periyot hanımı
– 20. yüzyılın başlarında antikçağ Yunan ve Roma hoşluğu bir daha etalon olarak alınmaktaydı. Bu yüzyılın ortalarına yanlışsız daha sert yapılı, bariz yüz çizgileri hoş sanılmaktaydı. Günümüzde ise yüz ve beden hoşluğunun ölçü ve tarifleri farklı kıymetlendirilmektedir.
Objektif nitelikler; estetik hoşluğun değerlendirilmesinde daha epey bu nitelikler üzerinde durulacaktır. Objektif nitelikleri de içsel ve dışsal olarak ikiye ayırabiliriz.
İçsel nitelikler;
Bir yüzün hoş olarak algılanması yüzün temsil ettikleri ile birlikte bireyde var olan, duyularla değil sadece tinsel olarak algılanabilen asıl varolma gerçekliği yansıttığı oranda artar. Buna felsefi manada yüzün ide si denir ve hoş bir şey, idesine, özüne, kavramına uygun olan şeydir.
Hoş yüz; temsil ettiği insan ırkının yüz yapısına bir bütün olarak uygun olmalıdır. Ehil olmayan, tam olmayan şeyler hoş değildir.
Bir yüzün hoş olabilmesi için canlı ve anlatım gücü yüksek olmalıdır.
Monica_Belluci hoşluk haricinde tanımlanamayan eksiksiz bir çekicilik.
Yüz Hoşluğunun dışsal biçimsel nitelikleri de şunlardır:
• Orantı ve simetri: Bilhassa hoşluğun matematik olarak belirlenmesi sırasında karşımıza çıkan birinci orantıdır. Hoş, ögelerin orantılı olarak birleşmesidir. Orantısız şey hoş olamaz. Evvelden beri sanatkarlar ve filozof-lar tüm hoşlukları açıklayacak büyülü bir matematik formül aramışlar ve bunun “altın kesit” orantısında bulmuşlardır.
Leonardo da Vinci’nin Mona Lisa portresi altın orana bakılırsa yapılmıştır.
Orantıya bağlı olan yüz hoşluğunun bir diğer niteliği simetridir. Hoş olan bir bütünün kesimleri içinde ölçüye dayalı bir sistem vardır. Tabiattaki hoşluk büyük ölçüde simetriye bağlıdır. Canlıların vücudu sağ ve sol olarak simetriktir. Sanat yapıtlarının de hoş olarak algılanmasında simetri fazlaca değerlidir zira kalıtsal yahut edinilmiş bir kusurun olmamasına işaret eder.
• Ahenk (harmoni): Bütün hoşluklar için, modüllerin uyumlu birleşmesi kıymetlidir. Hem hareketli tıpkı vakitte hareketsiz bütün-lerde ahenk değerlidir. aslına bakarsan ahenk olmaz ise hoşluk de kalmaz, bütün de. Asıl yüz hoşluğu bir yüzde karşıların tansiyonuna dayanan bir ahenktir. Harmonik bir yüzün temelinde fazlacalukta yüzü oluşturan hareketli ve sabit antomik alanların birliği bulunur. Kainatta herşey fazlaca ve karmaşık üzere görünür. Ancak oldukcalukta birlik sağlanınca bir ahenk, bir güç, bir hoşluk ortaya çıkar. Yüzün anatomik alanlarıda bu biçimdedir. Baş üzere bir kürede, burun üzere prizmatik bir yapı, gözler üzere küreler, ağız ve kaş üzere çizgiler, yüz kemikleri karmaşık bir yapı üzere görünür. Lakin hepsi içindeki harmoni ile güzellike ortay açıkar.
Angelina Jolie kusursuz bir simetri ve ahenk içerisinde yüz hoşluğu örneği
Yüz hoşluğunun değerlendirilmesinde güzellikle karışan kavramlar;
Matematiksel doğruluk ve hoşluk; Yüz estetiğinin değerlendirilmesinde çoğunlukla yüzün matematiksel doruluk ile yüzün hoşluğu birbirine karıştırılır. halbuki yanlışsız ve hoş birebir şeyler demek değildir. Yanlışsız, akla hizmet eder, genel somuttur. halbuki hoş, hislerimize ve hayal gücümüze hitap eder ve soyuttur. Kimi doğruluklar hoştur, ancak kimileri hayranlık, heyecan ve coşku uyandırmadığı için hoş bulunmazlar. Doğruluk bir mantık yargısı, hoşluk ise bir kıymet yargısıdır. Yüzün hoşluk değerlendirilmesinde matematiksel pek fazlaca gerçek kullanılır. kimi vakit bu doğrulukla ilgisi olmayan bir yüz hoş olabilir.
Hoş ve yeterli kavramları; Ahlâkçı düşünürler güzelle uygunun özdeş olduğunu savunuyorlar. halbuki daha yakından incelendiğinde, hoş ve güzelin bu biçimde içiçe girmediği görülür. Hoşluk ve güzellik bireyden bireye, toplumdan topluma değişen kıymetlerdir fakat, yeterlilik daha değişkendir. Âlâ maksatlıdır, faydalıdır; hoşun ise her vakit gayeli ve faydalı olduğu söylenemez. Uygunluk akılla, hoşluk çoklukla sezgiyle anlaşılır. Düzgünlüğün aşikâr kanunları, bağımlılıkları vardır; hoşluk ise özgürlüktür. Ahlâksal düzgün her vakit sempatik ve cazibeli değildir; hoş ise insanlarıçeker ve heyecanlandırır. Bir insanın hoş bir beden bölgesini sergiemesi ahlaki açıda makus olabilir. Hoş, herke-sindir; herkes hoşluklar üzerinde birleşebilir ancak yeterlilikler çoklukla çıkarlara ve durumlara göre değişir.
Hoş ve güzel kavramları; Hoşun, güzelimize gittiği için hoş olduğunu düşünürüz. Güzellik ta aklımızla değil, hoşluk üzere, hislerimizle ilgilidir ve haz duyma ile ilgilidir. Güzelimize giden şey, haz ettiğimiz şeydir. Haz ve güzellik hoş üzerinde ağırlaşmış üzere gözükür. Hoş eserler güzeldir, bireye haz ve keyif verir. Fakat bu her vakit bu biçimde olmaz. Her vakit bize hazlık ve güzellik veren bir eser, bir durum hoş olamaz. Belirli bir durumda güzelimize giden şey, durum değiştiğinde güzelliğini kaybeder. Güzellik ve haz peşinde koşan, kimi vakit alçaltıcı durumlara düşebilir. halbuki hoş tutku-su insanı büyütür, yüceltir, asilleştirir. Hoş, bizi daima kendine çeken bir güçtür, kuvvettir. Haz ve güzelliğin çekim müddeti ise fazla değildir.
Hoş ve faydalı kavramları;Kantın fikirleri ile hoş ve iyiyi birbirinden ayırılınca hoş ile faydalı içindeki bağlar da kopmuştur. Hoş bir yüzün bize yararı yoktur. Kimi düşünürler hoş ve faydalı içinde bir ilişki kurulamayacağını, bunları birbirine ka-rıştırmamak gerektiğini, daha doğrusu yarar ve çıkarın sanatı bozacağını sav etmişlerdir. Lakin insan giderek teknik bir etrafta yaşamak zorunda kalmaktadır. İnsan madem ki doğal hoşluklardan uzak, teknik erkeklerin yaptığı âletlerle, onların oluşturduğu ortamlarda yaşayacaktır, bu biçimde bu etrafın hem yararlı tıpkı vakitte hoş olması gerekir. aslına bakarsan çağdaş hayatta da bir taraftan desinatörlük, etraf düzenleme, bir taraftan ergonomi üzere bilgi alanları teknik âletlerin ve ortamların hem faydalı birebir vakitte hoş bulunmasına çalışmaktadırlar.
Hoş ve ulu kavramları; estetikçiler tarafınca aziz ve büyüklük de, hoşluk üzere bir estetik bedel olarak inceleniyor. Sanat yapıtlarında hoş ve ulu ideleri her vakit bir ortada bulunabilir mi? Her vakit değil. Hem hoş hem ulu olan kimi sanat yapıtları vardır; lakin her vakit hoş olan aziz, büyük olan da hoş olmaz. Aziz çoklukla büyük ve sınırsız, insanı ezen, denetimi altına alan olaylar ve varlıklardır. İnsan ıssız bir çölde tek başına kaldığında, bir fırtınaya tutulduğunda, gece yıldızlı gökyüzünü seyrettiğinde, mükemmel bir mimari yapıtla karşılaştığında “yüce” hissine kapılır. Kimi büyük beşerler aziz olarak kıymetlendirilir. Bizi aşan, hayran bırakan büyüklük ve kuvvetlere büyük deriz ve bunlar hoşu aşarlar. Aziz, hoştan daha kuvvetli, korkutucu, ürkütücü olabilir. Ulu olan kimi şeyler hoşluk taşır, lakin kimileri taşımaz.
Bu benzerliklerin haricinde hoş ve âhenk, hoş ve lüks, hoş ve latif üzere ikililerin de kimi vakit birbirleriyle yanyana durduğu ve birlikte değerlendirildiği görülmektedir. Fakat bunlar da her vakit güzelle bir arada olan ögeler değildir.
Yüz estetiğinin kıymetlendirilmesi üzerine yargılar;
Yüz hoşluğunun değerlendirlimesinde hasta ve hekim olarak yargılarda bulunuruz. Yargı, var olan ve olmayan hakikat yahut yanlış olan şeyler üzerinde ileri sürülen tabirlerdir. Yargıları biroldukça biçimde sınıflandırmak mümkündür.
Yargıarımızı bilgisel ve estetik yargılar olarak ikiye ayırabiliriz.
Bilgisel yargılar, doğru-yanlış mantığına göre incelenebilecek objektif yargılardır. halbukiestetik yargılar subjektiftir ve doğru-yanlış mantığı ile bedellendirilemez. Estetik yargı, bir ahlâk yahut bilgi yargısı değildir. Onlar üzere objektif değil; haz duyma ve duymamaya dayandığı için subjektiftir.
Estetik yargı, çıkar elde etmeye, kullanmamaya yönelik değil, yalnızca seyredip beğenmeye bağlıdır. Estetik yargılar bilgiler üzere kavramlara değil insanların hislerine bağlıdır ve mantıksal kurallara bağlanamaz. O, insanların duyarlık, zihin ve hayalgüçlerinin özgür ve uyumlu bir oyunu ortasında ortaya çıkar.
Estetik yargıları daha yeterli anlayabilmek için, özetlemek gerekirse onun özelliklerine bakmak gerekir.
Estetik yargılar kişiseldir. Herkes beğenisini hür olarak değerlendirip tabir eder. Bu beğeni, kişinin hislerine bağlıdır ve büsbütün özeldir.
Estetik yargılar subjektiftir. Renkler, formlar, sesler bireyler tarafınca farklı değerlen-dirilmiştir. Güzele gitme ve hoş bulma olayları mantıksal yargılar üzere değerlen-dirilemez. Kimse kendinin hoş bulduğunu oburlarının da hoş bulmasını bekleye-mez. Zira bu yargıların subjektif (kişiye has) olduğu baştan kabul edilir. Lakin burada bir yargı anarşisine de düşülmemelidir.
Estetik yargılar ortaktır. Estetik yargıların kuralsız bir zaruriliği yoktur. Lakin bu yargılar, yalnızca duyu hoşlanmasına daya-nan, hiç bir prensibe dayanmayan, tama-men keyfi olan yargılardan da ayrılmalıdır. Sanat yapıtlarını değerlendirmede pratik bir mecburilik ta vardır. Özgür olarak karar veren beşerler; o toplumda, o çağda geçer-li olan ortak estetik duyguya (sensus com-munis aestheticus) nazaran hareket ederler. Bu his, subjektif olmakla birlikte bütün insanlarda ortaktır.
Estetik yargılar mecburidir. Bu mecburilik ortak estetik histen gelir. Hoşun dün-yası beğenilen dediğimiz alandadır. Güzellikten dolayı duyulan haz büsbütün keyfi ve kişinin kendisi için olduğu biçimde, hoştan dolayı duyulan haz diğerlerinde da bulu-nur ve mecburî bir hoşlanmadır. Bu haz bütün insanlarda olması gereken bireyüstü bir hazdır.
Estetik yargılar geneldir. Gerçi estetik yar-gıların özelliklerini sayarken onun ferdî olması üzerinde durduk. Lakin genel olarak değerlendirdiğimizde estetik yargının, birey -üstü ortak estetik his prensibine daya-nan mecburî ve genelliği olan yargılar oldu-ğu ortaya çıktı. Bu, ülkü bir durumdur. Bir kişi hoş bulduğu bir şeyi, her insanın hoş bulmasını ve beğenmesini ister. Lakin farklı kültürlerden, farklı çağlardan, farklı eğitim seviyelerinden insanları değerlendirdiğimiz-de, onların vardığı estetik yargıların daha hayli kişisel olduğunu görürüz.
Estetik yargıların genelliği, subjektif bir genelliktir. Sanat tarihinde klasik olmuş re-simler, heykeller, binalar; edebiyat , müzik üzere alanlarda bütün dünyada kıymetli bulu-nan eserler var ise, bu genel estetik yargı-ların bulunduğunu gösterir.
Estetik yargılar relatiftir. Bir taraftan estetik yargıları ferdî ve keyfi olarak kabul edip başka taraftan da onu birey-üstü, zarurî ve genel geçer yargılar olarak anlattık. Bura-da birbiri ile uzlaşmaz üzere görünen iki fikir söz edilmiş üzere görünüyor (antonimia). halbuki estetik yargılar dünyasında relatif geçerlik olduğuna dikkat edersek, yukarı-daki zıt fikirler kendi boyutlarıyla kendi yerlerine otururlar.Bugünkü insanlık kültürü farklı merkezler etrafında gelişen tarihi kültüre dayandığı için, dünyanın farklı bölgelerinde farklı kültürler yaşamaktadır. İnsan hoşluğunu kıymetlendiren estetik beğeniler de kültürden kültüre değişir, yani relatifdir. Ayrıyeten bir kültür ortasında eğitim de insanların beğenilerini değiştirdiği için, farklı eğitim seviyelerindeki insanların estetik yargıları birbirinden farklı olacaktır. Ve son olarak tıpkı kültür ortasında birebir eğitim düzebir daha sahip beşerler içinde ruhsal yapı farklılıkları olduğu için bu da estetik yargıların relatifliğini güçlendirecektir.Dış hoşluğu ölçmenin ortak bir yolu toplumun ortak sonucu yahut genel kanısı Hoşluk müsabakası üzere merasimlerde ortaya konur. Fakat iç hoşluğun ölçülebilmesi, her ne kadar hoşluk yarışları çoğunlukla bunu dikkate aldığını argüman etse de daha sıkıntı olan bir husustur.
1932 Türkiye ve Dünya Hoşu Keriman Halis Ece
2002 Türkiye ve Dünya hoşu Azra Akın
Estetik yargılar düşünseldir. Estetik yargının daha evvel sayılan özelliklerine zıt olan bu fikir, L. Wittgenstein’a aittir. Ona nazaran, estetik yargının temelinde duygusallık yoktur, bilgi ve düşünsellik vardır. Estetik yargıyı, bahsin uzmanları verir ve öbür insanlarda onlara uyarlar.
Bir sanat yapıtı, onları yapan sanatkarların ve onları pahalı bularak alan, koruyan, seyreden, dinleyen, okuyan estetik beğeni sahiplerinin ortak gayretleriyle ortaya çıkar. Estetikte en epey tartışılan bahislerin başında, beşerler içinde ortak estetik yargıların olup olmadığı konusu gelir. Bu alandaki fikirler de iki zıt küme ortasında toplanır:
a) Ortak estetik yargıların olmadığını ileri sürenler:
Türkçede yaygın söz “renkler ve zevkler tartışılmaz” öteden beri ortak estetik yargıların olamayacağını savunanların ana desteğidir. Bunlara göre her insanın bir zevki, bir beğenisi vardır. Kimi menekşeyi sever kimi orkideyi; kimi deniz kenarında tatil yapmayı sever kimi yaylalarda; kimi halk müziğini sever kimi klasik batı müziğini; kimi Picasso’yu sever kimi Rafaello’yu … yani her insanın bir zevki ve beğenisi vardır ve bunun doğruluğu ve yanlışlığı tartışılamaz. her insanın zevki ve beğenisi kendince doğrudur ve haklıdır. “onda ne buluyor” diyebilirsiniz lakin onun zevkinin sebebini soramazsınız
Felsefik olarak estetik yargıların ve hattâ ahlâksal ve mantıksal yargıların bile ortak olmadığını ve tartışılabileceğini söyleyebiliriz. ayrıntılarımız duyumlarımıza bağlıdır; bu biçimde her insanın kendi duyumlarıyla oluşturduğu bilgiler, verdiği kararlar doğrudur. Hiç kimse kendi duyumlarının daha hakikat bilgiler vereceğini savunamaz. Birtakım şahsi hoşlanmalar, o şahısların eğilimlerine ve şahsi özelliklerine bağlıdır ve tartışılamaz. Ancak estetik yargıların temeli olan hoş, o kadar şahsi değildir. Herkeste bulunan ortak estetik zevklere göre verilen bu estetik kararlar tartışılabilir. Lakin yine de tarihin çeşitli periyotlarında, çeşitli toplumlarda ve hatta birebir toplumdaki değişik kümeler içinde birbirine zıt estetik yargıların bulunduğu gözlenmektedir.Bunun sebebi, estetik yargının kültürel ve şahsi oluşudur. Kültürü ve kişiyi etkileyen bütün faktörler estetik yargıyı da tesirler. Bir toplumun değişik tarihi devirlerinde değişik estetik yargılar olabilir. Tıpkı vakit diliminde değişik dini, ulusal, mahalli ve sınıfsal topluluklar birbirinden farklı estetik kıymetlere sahip olabilirler. Bir toplulukta gençlerle yaşlılar, eğitilmişlerle eğitilmemişler birbirlerinden farklı zevklere sahip olabilirler. Dahası insanların, karakter, mizaç üzere ana ruhsal özellikleri, rastgele bir vakit onların ruhsal durumlarını etkileyen her türlü faktörler de estetik yargılar üzerinde tesirli olabilir.
b) Ortak estetik yargıların varlığını kabul edenler:
Daha evvel estetik yargının özellikleri anlatılırken, bu yargıların subjektif de olsa bir genellik ve mecburilik gösterdiği antalımıştı. Birtakım yüzler herkes tarafınca beğeniliyorsa her insanın kabul ettiği yüksek estetik kıymetler var demektir. I. Kant duyusal beğeniye dayanan kimi yargıların büsbütün sonlu ve kısa müddetli şahsi yargılar olduğunu, lakin gerçek estetik yargıların duyusal olmaktan çıkıp düşünsel seviyeye çıktığını, şahsi olmaktan çıkıp zarurî ve genel geçerli hale geldiğini söylenebilir.
Kimi görüşlerde estetik yargıları bireylerin zevkleri, güzellerine giden şey olmaktan çıkarıp büsbütün uzmanlığa bağlayarak, onların ortak ve değişmez olduğu konusunu vurgulanmaktadır. Yani estetik yargıların temelinden duygusallık kaldırılmakta, düşünsellik ve bilgi konulmaktadır
Estetik yargı açısından, İtalyan estetikçi Benedetto Croce’yi de ortak estetik yargıların olduğunu kabul edenler kümesine koyabiliriz. O, bu husustaki fikirleri üçe ayırıyor.