Daha evvel okurla buluşan kitapları hikaye tipinde olduğu için hikaye müellifi olarak tanınmıştı İlhan Durusel (1965). Şiirle gençliğinden itibaren ilgili olsa da bu tarafını, yakın etrafı haricinde bilen, pek yoktur. Lakin 2015’te yayımlanan ‘Kısa Kısa Kıssalar’ ve 2019’da çıkan ‘Dil Tutulması’ isimli şiir kitapları dikkatleri şairliğine çekti. Durusel’in Yapı Kredi Yayınları’nca, ‘Bizans’ın İncesazı’ ismiyle yayımlanan üçüncü şiir kitabı, onun şiir hevesini ve de şiirde kararlı, ısrarcı, kalıcı olma niyetini vurgulaması bakımından da kıymetli görünüyor.
İlhan Durusel, ‘Dil Tutulması’nda somutlaşan cinsler ortası, hatta cinsler ve de formlar üstü arayış ve tecrübeye dayalı şiir anlayışını yeni kitabında da sürdürüyor. Aşikâr ki şiirin biçim, biçem, lisan, tema, izlek, husus, kelam üzere tüm yerleşik formlarını aşmayı amaçlıyor.
Durusel’in yeni kitabı tek kısım, altmış dört sayfa ve kırk üç şiirden oluşuyor. Şiir diyoruz ancak alışılagelen, yerleşik bir şiir formu kelam konusu değil, bunu özellikle vurgulamak gerekir. Öte yandan Durusel’in şiir biçimi ve biçemine, şiir okurunun hayli da yabancı olduğu söylenemez.
Çağdaş Türkçe şiirde yeni olmamakla bir arada daha evvelce, epeyce az sayıda şairin tercih ettiği kurgu ve yapısı bakımından “metinsel” olarak isimlendirdiğimiz şiir çizgisi, son periyotta yaygınlık kazanmış durumda.
Kitabın birinci şiiri “Hoş Kokulu Kuşlar” başlığını taşıyor. Bu şiirden bir kısım okuyalım:
Kokulu kuşlar sola uçtular. Soluklarını duydum. Duydun!
Havaya ateş sıkan Baharatçı Bihter
Ona bir mühür borcum var. Vursun mührünü-
Mürekkep serpilsin gökten: Deri deriye değince can bulsun
Ufukta Alamut’un saydam burcu keskin ve yanık
Durusel vaktin gizlediklerini lisana dökmenin inceliklerini araştırmayı sürdürüyor. şahsi tarihin derinliklerinden çıkarılan şiirlerde kimi vakit bir hayat kesiti, kimi vakit bir duyarlık, kimi vakit bir farkındalık, kimi vakit bir hikaye aktarılıyor. Şu dizeler “İspirto”dan:
Bağışla, ateş geçmeyecek burada ispirto, döksen de içini
Dökülsen de sırça şişeden mosmor!
(…)
Hora tepelim. Defolsun çeribaşı, melek yüzlü şeytan.
Roman kızları! Romantikler! Beni benden alın.
Mağara fotoğraflarına bahis olalım. Gözü kapalı.
Öbür gözü eflatun.
Onun metinlerinde, metinsel şiirlerde yazıyla hayat, güncelle bellek, şiirle düzyazı içinde gidip gelen bir mekik dikkati çekiyor. kimi vakit o mekiğin attığı düğümler, kimi vakit yalnızca mekiğin hareketi ön plana çıkarılıyor. “Kostümlü Prova I” başlıklı şiirin son kısmını alıntılıyoruz:
Makaslar! Makaslar! Burda bir yarım makas var.
Biri sahneyi değiştirsin.
Kumaş kumaş kumaş! Kâfi, perdeler insin!
Diyor Makaslı Mastar.
Bizans’ın İncesazı, İlhan Durusel, 64 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Durusel, bir şahsi tarih anlatıcısı. Yoksa kazıcısı mı demeliyiz. Geçmiş vakit arkeoloğu, hafriyatını toprakta değil vakitte yapan bir arkeolog. şahsi olanla toplumsal olanın münasebetini, bağlarını göz gerisi etmiyor, yok saymıyor. Fakat kelamın, lisanın, şiirin tüm yükünün da burada toplanmış olduğu söylenemez. Bu bağların izinin detayda sürüldüğü söylenebilir. O daha hayli şahsi tarihi ön plana alarak sorunsallaştırıyor. Tanıklıklarını, müşahedelerini, hatırladıklarını, hatırlatılanları kaydediyor, yazıyor, aktarıyor. “Tarumar Mahalle” şiirinin birinci ve son betiğini okuyalım:
Gençliğim kara kapkara bir mandıra ve grevli bir baş.
Burası Basın Sitesi: burada büyüdüm ben, bu semt benden genç fakat.
Burası basın sitesi: Memleketin birinci kooperatifi.
Ben burda büyüdüm. Bu mahalle benden genç.
Kan kanserine akran. Daha yeni doğmadan.
Durusel’in metinlerinde lisan bilgisi açısından mana bütünlüğü olan üniteler için ne dize ne de tümce demek mümkün. Sözcükler de şiirsel bir ünite fonksiyonu görmüyor. Lakin ister tümce, ister dize diyelim o temel ünitelerin uçlarında mayın varmış üzere atlaya zıplaya bir ilerleme, bitişme, bitme, başlama kelam konusu. Durusel’in zihninin, şiir lisanının Dadacıların biçimsel şeklini düşündürdüğünü de kaydedelim.
Şuur akışı tekniğini de çağrıştıran “Piyer Loti” isimli şiirden bir kısım aktaralım:
eski şairlerin dize uçlarında mayınlar varmış üzere demek ki sarılmalı bir sarmaşığa gökten inen / kibar suları ufukta karşıladık / oranı gösterdin sen / kapatıyorum bu şiiri / manası içeri alıp / ceryan yapıyor / paraşütü açılmayan akrobat teğmen kuş olacağına inanıyor
Aşikâr ki İlhan Durusel, şiirde okurun zora koşulmasını önemsiyor. Alıntılanan şiirde söylemiş olduği üzere “anlamı içeri alıyor”. Derinlere çekiyor. Bu tutumu hem biçimsel birebir vakitte içerik olarak benimsemiş görünüyor. ‘Dil Tutulması’ okur için sıkıntı bir metindi. Lakin yeni kitabında zorluk derecesi daha da artmış üzere. Şayet bir kıyaslama yapacak olursak ‘Bizans’ın İncesazı’nda okurun sürüldüğü yokuş bu kez çok dikleşmiş durumda. Durusel’in özellikle hermetik şekli, şahsi bilgi ve birikiminin kaynaklarına, anılarının derinliklerinde kalan tecrübelerle ilişkilenen lisanı ve söylemi okurla metin içinde derin hendekler oluşturması bakımından dikkat çekiyor.
Durusel, birinci şiir kitabı ‘Kısa Kısa Kıssalar’ın girişinde kendi okuma tecrübesine ait şunları lisana getiriyor: “Hulki Aktunç’un ‘Bir Şeyin Varoluşu’nu Temmuz 2000’de İzmir’den almıştım. Aldığım günden beri birkaç kez okumayı deneyip bir türlü ilerleyemediğim bu kitabı Hulki Aktunç’un öldüğünü öğrendiğim gün, (30 Haziran 2011) he-ce-le-ye-rek bir daha okumaya giriştim. Aşağıdaki ‘Kısa Kısa Kıssalar’ başlıklı kesimler bu okumaların hasatı/harmanı olan çalışmadan bir seçme.”
Durusel, Hulki Aktunç’un kitabını heceleyerek okurken yaşadığı tecrübesi aşikâr ki okur da onun metinleriyle yaşasın istiyor, arzuluyor. Şairin okurdan bunu istemeye, bunu beklemeye, okuru buna yöneltmeye hakkı var mı diye sorarsanız… niye olmasın?
Okur için aslında sıkıntı metin, kolay metin yoktur. Ancak bağ, bağlantı kurmak, temasını derinleştirmek için daha az uğraştığı, kimi vakit de daha kısa müddette ulaştığı şiirler, metinler vardır. Ya da şiire, şiirin dalga uzunluğuna ulaşmak için daha hayli ara kat etmek zorunda kaldığı ve daha uzun vakit sonunda yakınlaştığı metinler, şiirler vardır. Bu ortada şairin okurla metin içindeki uzaklıkla ilgili müdahalesinin, muhakkak bir yere kadar mümkün olabileceğini de kaydedelim. “Çilingir İçeri Gir” başlıklı şiirin son betiğini alıntılayacağız:
Benim dikmen kılavuzum anahtarımdır
Çilingir: içeri gir!
Dikiş makinesi, sus artık!
Sıradaki! Terzi Fikri!
Boş ceket, şapka, terlik.
Şiirin, metnin içine girerek orada yaşamak, orada bir ömür alanı, habitat aramak için okurun tecrübesi önemli… Zira şiir ya da metin ne yalnızca his, ne yalnızca fikir, ne hassaslık, ne farkındalıktır. Şiiri tüm bunlarla bir arada kurulmuş ve paylaşıma açık bir hayat alanı, ömür anı olarak tanımlayabiliriz. Metin şiirli olunca o metnin şiirli ünitesine de tümce diyebiliriz galiba. Okuyacağımız şiirli tümceler “Uzun Hava” başlıklı şiirden:
Ben kendi şiirimi bile tanıyamaz olurum
İçimden çıkan bu acıyı, içime yine geri getirecek diğer bir uzun hava
Diğer bir uzun hava için ortasında bütün bir köyün ahları geçen bir uzun hava
Neye fayda içimize bile çekemedikten daha sonra?
Geçmiş, İlhan Durusel’in ince sızısı, bunu harf harf duyuruyor desek yeridir. Durusel’in beşerle hakikatin, yaşantıyla tarihin, şimdiyle geçmişin ortasına giren ve tam da o aralıkta, o boşluğun ağzında gezinen lisanından çıkan metinlerinin, şiirli metinlerinin çağdaş Türkçe için taze bir soluk olduğunu belirtmek isteriz. ‘Bizans’ın İncesazı’nı, özellikle “heceleyerek” okumayı sevenlerin ve okuduğunu sözcük sözcük söküp bir daha birleştirmekten yana olanların dikkatinden kaçırmayacağını düşünüyoruz.
Durusel’in kitabını vesile sayıp yazımızı kısa bir notla bitirelim.
Bir şiir yazılırken şairler yanlarına neler alırlar? Edip Cansever’in ‘Şairin Seyir Defteri’nde yer alan “Neler Almalıyım Yanıma” başlıklı şiir mesela, “Şiir için: Yılgı, sessizlik, yavaşlatılmış uyum” dizesiyle başlar. Şair, kelam konusu şiirde birtakım hisler ve fikirler sıralar. Şairlerin şiir yazarken yanlarına birfazlaca duyguyu, kanıyı aldıkları konusunda kuşku yok. Fakat bir o kadar, hatta tahminen onlardan daha elzem olarak şairlerin yanlarına almaları gereken diğer araçlar da var; kelamlık, yazım kılavuzu ve benzerleri üzere. Eminiz şiir yazarken yanına kelamlık ve yazım kılavuzu üzere kıymetli araçları kesinlikle alan şairler de var. Onların titizliklerine mesela “fıskıye”yi “fıskiye” yazmanın gölgesi düşmez. “Mahcup” sözcüğünün “hicap” geldiğini bilirler ve “mahçup” yazmaları kelam konusu olmaz.
Aslında lisan personeli olarak çalışan hiç bir şairin, lisan ve yazım yanlışları konusunda vurdumduymaz olabileceği düşünülemez. Her şair bilir ki şiir, yazıya aktarılırken lisan ve yazım yanlışlarını kaldırmayacak kadar hassastır. İnanıyoruz ki lisan, yazım yanlışı tüm şairlerin yapıtlarında tüm sakınmalara eforlara karşın ezkaza olmaktadır. Yoksa her şair Cemal Süreya üzere alışılmış ki beraberinde bir kelamlık okuru, yazım kılavuzu kurdudur. Öteki türlüsü mümkün değil…
İlhan Durusel, ‘Dil Tutulması’nda somutlaşan cinsler ortası, hatta cinsler ve de formlar üstü arayış ve tecrübeye dayalı şiir anlayışını yeni kitabında da sürdürüyor. Aşikâr ki şiirin biçim, biçem, lisan, tema, izlek, husus, kelam üzere tüm yerleşik formlarını aşmayı amaçlıyor.
Durusel’in yeni kitabı tek kısım, altmış dört sayfa ve kırk üç şiirden oluşuyor. Şiir diyoruz ancak alışılagelen, yerleşik bir şiir formu kelam konusu değil, bunu özellikle vurgulamak gerekir. Öte yandan Durusel’in şiir biçimi ve biçemine, şiir okurunun hayli da yabancı olduğu söylenemez.
Çağdaş Türkçe şiirde yeni olmamakla bir arada daha evvelce, epeyce az sayıda şairin tercih ettiği kurgu ve yapısı bakımından “metinsel” olarak isimlendirdiğimiz şiir çizgisi, son periyotta yaygınlık kazanmış durumda.
Kitabın birinci şiiri “Hoş Kokulu Kuşlar” başlığını taşıyor. Bu şiirden bir kısım okuyalım:
Kokulu kuşlar sola uçtular. Soluklarını duydum. Duydun!
Havaya ateş sıkan Baharatçı Bihter
Ona bir mühür borcum var. Vursun mührünü-
Mürekkep serpilsin gökten: Deri deriye değince can bulsun
Ufukta Alamut’un saydam burcu keskin ve yanık
Durusel vaktin gizlediklerini lisana dökmenin inceliklerini araştırmayı sürdürüyor. şahsi tarihin derinliklerinden çıkarılan şiirlerde kimi vakit bir hayat kesiti, kimi vakit bir duyarlık, kimi vakit bir farkındalık, kimi vakit bir hikaye aktarılıyor. Şu dizeler “İspirto”dan:
Bağışla, ateş geçmeyecek burada ispirto, döksen de içini
Dökülsen de sırça şişeden mosmor!
(…)
Hora tepelim. Defolsun çeribaşı, melek yüzlü şeytan.
Roman kızları! Romantikler! Beni benden alın.
Mağara fotoğraflarına bahis olalım. Gözü kapalı.
Öbür gözü eflatun.
Onun metinlerinde, metinsel şiirlerde yazıyla hayat, güncelle bellek, şiirle düzyazı içinde gidip gelen bir mekik dikkati çekiyor. kimi vakit o mekiğin attığı düğümler, kimi vakit yalnızca mekiğin hareketi ön plana çıkarılıyor. “Kostümlü Prova I” başlıklı şiirin son kısmını alıntılıyoruz:
Makaslar! Makaslar! Burda bir yarım makas var.
Biri sahneyi değiştirsin.
Kumaş kumaş kumaş! Kâfi, perdeler insin!
Diyor Makaslı Mastar.
Bizans’ın İncesazı, İlhan Durusel, 64 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Durusel, bir şahsi tarih anlatıcısı. Yoksa kazıcısı mı demeliyiz. Geçmiş vakit arkeoloğu, hafriyatını toprakta değil vakitte yapan bir arkeolog. şahsi olanla toplumsal olanın münasebetini, bağlarını göz gerisi etmiyor, yok saymıyor. Fakat kelamın, lisanın, şiirin tüm yükünün da burada toplanmış olduğu söylenemez. Bu bağların izinin detayda sürüldüğü söylenebilir. O daha hayli şahsi tarihi ön plana alarak sorunsallaştırıyor. Tanıklıklarını, müşahedelerini, hatırladıklarını, hatırlatılanları kaydediyor, yazıyor, aktarıyor. “Tarumar Mahalle” şiirinin birinci ve son betiğini okuyalım:
Gençliğim kara kapkara bir mandıra ve grevli bir baş.
Burası Basın Sitesi: burada büyüdüm ben, bu semt benden genç fakat.
Burası basın sitesi: Memleketin birinci kooperatifi.
Ben burda büyüdüm. Bu mahalle benden genç.
Kan kanserine akran. Daha yeni doğmadan.
Durusel’in metinlerinde lisan bilgisi açısından mana bütünlüğü olan üniteler için ne dize ne de tümce demek mümkün. Sözcükler de şiirsel bir ünite fonksiyonu görmüyor. Lakin ister tümce, ister dize diyelim o temel ünitelerin uçlarında mayın varmış üzere atlaya zıplaya bir ilerleme, bitişme, bitme, başlama kelam konusu. Durusel’in zihninin, şiir lisanının Dadacıların biçimsel şeklini düşündürdüğünü de kaydedelim.
Şuur akışı tekniğini de çağrıştıran “Piyer Loti” isimli şiirden bir kısım aktaralım:
eski şairlerin dize uçlarında mayınlar varmış üzere demek ki sarılmalı bir sarmaşığa gökten inen / kibar suları ufukta karşıladık / oranı gösterdin sen / kapatıyorum bu şiiri / manası içeri alıp / ceryan yapıyor / paraşütü açılmayan akrobat teğmen kuş olacağına inanıyor
Aşikâr ki İlhan Durusel, şiirde okurun zora koşulmasını önemsiyor. Alıntılanan şiirde söylemiş olduği üzere “anlamı içeri alıyor”. Derinlere çekiyor. Bu tutumu hem biçimsel birebir vakitte içerik olarak benimsemiş görünüyor. ‘Dil Tutulması’ okur için sıkıntı bir metindi. Lakin yeni kitabında zorluk derecesi daha da artmış üzere. Şayet bir kıyaslama yapacak olursak ‘Bizans’ın İncesazı’nda okurun sürüldüğü yokuş bu kez çok dikleşmiş durumda. Durusel’in özellikle hermetik şekli, şahsi bilgi ve birikiminin kaynaklarına, anılarının derinliklerinde kalan tecrübelerle ilişkilenen lisanı ve söylemi okurla metin içinde derin hendekler oluşturması bakımından dikkat çekiyor.
Durusel, birinci şiir kitabı ‘Kısa Kısa Kıssalar’ın girişinde kendi okuma tecrübesine ait şunları lisana getiriyor: “Hulki Aktunç’un ‘Bir Şeyin Varoluşu’nu Temmuz 2000’de İzmir’den almıştım. Aldığım günden beri birkaç kez okumayı deneyip bir türlü ilerleyemediğim bu kitabı Hulki Aktunç’un öldüğünü öğrendiğim gün, (30 Haziran 2011) he-ce-le-ye-rek bir daha okumaya giriştim. Aşağıdaki ‘Kısa Kısa Kıssalar’ başlıklı kesimler bu okumaların hasatı/harmanı olan çalışmadan bir seçme.”
Durusel, Hulki Aktunç’un kitabını heceleyerek okurken yaşadığı tecrübesi aşikâr ki okur da onun metinleriyle yaşasın istiyor, arzuluyor. Şairin okurdan bunu istemeye, bunu beklemeye, okuru buna yöneltmeye hakkı var mı diye sorarsanız… niye olmasın?
Okur için aslında sıkıntı metin, kolay metin yoktur. Ancak bağ, bağlantı kurmak, temasını derinleştirmek için daha az uğraştığı, kimi vakit de daha kısa müddette ulaştığı şiirler, metinler vardır. Ya da şiire, şiirin dalga uzunluğuna ulaşmak için daha hayli ara kat etmek zorunda kaldığı ve daha uzun vakit sonunda yakınlaştığı metinler, şiirler vardır. Bu ortada şairin okurla metin içindeki uzaklıkla ilgili müdahalesinin, muhakkak bir yere kadar mümkün olabileceğini de kaydedelim. “Çilingir İçeri Gir” başlıklı şiirin son betiğini alıntılayacağız:
Benim dikmen kılavuzum anahtarımdır
Çilingir: içeri gir!
Dikiş makinesi, sus artık!
Sıradaki! Terzi Fikri!
Boş ceket, şapka, terlik.
Şiirin, metnin içine girerek orada yaşamak, orada bir ömür alanı, habitat aramak için okurun tecrübesi önemli… Zira şiir ya da metin ne yalnızca his, ne yalnızca fikir, ne hassaslık, ne farkındalıktır. Şiiri tüm bunlarla bir arada kurulmuş ve paylaşıma açık bir hayat alanı, ömür anı olarak tanımlayabiliriz. Metin şiirli olunca o metnin şiirli ünitesine de tümce diyebiliriz galiba. Okuyacağımız şiirli tümceler “Uzun Hava” başlıklı şiirden:
Ben kendi şiirimi bile tanıyamaz olurum
İçimden çıkan bu acıyı, içime yine geri getirecek diğer bir uzun hava
Diğer bir uzun hava için ortasında bütün bir köyün ahları geçen bir uzun hava
Neye fayda içimize bile çekemedikten daha sonra?
Geçmiş, İlhan Durusel’in ince sızısı, bunu harf harf duyuruyor desek yeridir. Durusel’in beşerle hakikatin, yaşantıyla tarihin, şimdiyle geçmişin ortasına giren ve tam da o aralıkta, o boşluğun ağzında gezinen lisanından çıkan metinlerinin, şiirli metinlerinin çağdaş Türkçe için taze bir soluk olduğunu belirtmek isteriz. ‘Bizans’ın İncesazı’nı, özellikle “heceleyerek” okumayı sevenlerin ve okuduğunu sözcük sözcük söküp bir daha birleştirmekten yana olanların dikkatinden kaçırmayacağını düşünüyoruz.
Durusel’in kitabını vesile sayıp yazımızı kısa bir notla bitirelim.
Bir şiir yazılırken şairler yanlarına neler alırlar? Edip Cansever’in ‘Şairin Seyir Defteri’nde yer alan “Neler Almalıyım Yanıma” başlıklı şiir mesela, “Şiir için: Yılgı, sessizlik, yavaşlatılmış uyum” dizesiyle başlar. Şair, kelam konusu şiirde birtakım hisler ve fikirler sıralar. Şairlerin şiir yazarken yanlarına birfazlaca duyguyu, kanıyı aldıkları konusunda kuşku yok. Fakat bir o kadar, hatta tahminen onlardan daha elzem olarak şairlerin yanlarına almaları gereken diğer araçlar da var; kelamlık, yazım kılavuzu ve benzerleri üzere. Eminiz şiir yazarken yanına kelamlık ve yazım kılavuzu üzere kıymetli araçları kesinlikle alan şairler de var. Onların titizliklerine mesela “fıskıye”yi “fıskiye” yazmanın gölgesi düşmez. “Mahcup” sözcüğünün “hicap” geldiğini bilirler ve “mahçup” yazmaları kelam konusu olmaz.
Aslında lisan personeli olarak çalışan hiç bir şairin, lisan ve yazım yanlışları konusunda vurdumduymaz olabileceği düşünülemez. Her şair bilir ki şiir, yazıya aktarılırken lisan ve yazım yanlışlarını kaldırmayacak kadar hassastır. İnanıyoruz ki lisan, yazım yanlışı tüm şairlerin yapıtlarında tüm sakınmalara eforlara karşın ezkaza olmaktadır. Yoksa her şair Cemal Süreya üzere alışılmış ki beraberinde bir kelamlık okuru, yazım kılavuzu kurdudur. Öteki türlüsü mümkün değil…