Lal Laleş’in dördüncü şiir kitabı ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’, Detay Yayınları tarafınca yayımlandı. Laleş’in birinci kitapları bilindiği üzere Kürtçeydi. Dördüncü kitabın Türkçe olması, Laleş’in oggito’da yazdığı metinleri bilenler için şaşırtan olmamalı lakin yeni kitabın Kürtçe şiir takipçilerini biraz şaşırttığını, hatta Laleş üzere Kürtçeye oldukça emek vermiş bir şairin Türkçe yazmasına kızanların olduğunu da söylemek mümkün.
Lal Laleş ile yeni kitabını ve iki lisanlı bir edebiyatçı olmanın avantajlarından Kürtçe edebiyatın meselelerine kadar konuştuk. Lakin direkt kitapla ilgili ve şiiri çözümleyen mevzulara girmemeye ihtimam gösterdim. Sonunda şiir ve okur ilgisinin epeyce özel olduğunu ve şairin şiirini açıklamasından hayli, okurun şiirin inceliklerini keşfetmesinin daha keyifli bir macera olduğunu düşünüyorum.
Bir okur olarak, kelamı epeyce uzatmadan, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ için kelam edecek olursam: Öncelikle son periyotlarda okuduğum en katmanlı, imgesi özgün ve güçlü şiir kitaplarından biri olduğunu söylemek isterim. Kitabın art kapağında, “sır cümlelerle dolu bir Aşkşiir” denmiş. Doğrudur, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ uzun ve kısımlara ayrılmış bir aşk şiiri. Aşkı anlamlandırmaya, yorumlamaya ve yer yer tartışmaya çalışan bir şiir. Lakin Diyarbakır ve İstanbul üzere iki muazzam kentin sokaklarıyla, tarihleriyle, kültürleriyle, çatışmalarıyla eşlik ettiği, yer yer rol çaldığı ve aşkı iki farklı coğrafya üzerinden biçimlendirmeyi, tanımlamayı da deneyen bir aşk şiiri.
“Lal Laleş ile şiirini, iki dilliliğini ve Kürtçe edebiyatı konuştuk” diyerek kelamı pek kısaltılmış söyleşiye bırakalım.
‘İKİ LİSANI BİRLİKTE DÜŞÜNÜP BİRLEŞTİRMEYİ SEVİYORUM’
Bir konuşmamızda anlatmıştınız, Veysel Önnazarann’e okuması için götürdüğünüz birinci şiir evrakınız Türkçeydi. Lakin yayımlanan birinci kitabınız ve akabinde gelenler Kürtçe oldu. Dördüncü şiir kitabınızın Türkçe olması, Kürtçe şiir okuru için yavaşça tertip bir şaşkınlığa niye oldu. Artık, bütün bu süreci merak eden herkes için sormak istediğim şu: Şiire Türkçe başladınız ve Kürtçe yazarak devam ettiniz. yıllar daha sonra Türkçe şiir kitabıyla okurun karşısına çıkmak, Türkçeye ricat mı vefa mı?
Değişik bir soru oldu. Birinci soruya Türkiye’nin kıymetli felsefeci ve şairlerinden biriyle başlamak beni duygulandırdı. Veysel Önnazarann yazdığım birinci şiirleri okuyan, o periyotta yazmayı sürdürmemi destekleyen bir tanesiydi. Veysel ağabeyle tanıştığımız vakit içinderda daha epey tiyatroyla uğraşıyordum. Kendisi de Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nin kent tiyatrosundaydı. Bir yandan tiyatroyla uğraşırken, vakit zaman da yazdığım şiirleri kendisiyle paylaşıyordum. Yazdıklarımı dikkatle okur, eleştirir, ne yapmam gerektiği noktasında öğütler verirdi. Artık bunu hatırlatman beklemediğim bir şeydi.
Temelinde Kürtçe ve Türkçe lisanlarda birinci günlerden itibaren düşünen, bir biçimde yazan ve okuyan bir insandım. Kürtçe edebiyat, Cumhuriyet’le başlayıp bilhassa 90’lı yılların sonuna kadarki süreçte, Kürtçe üstündeki baskılar, asimilasyon siyasetleriyle yazınsal manada geriletildi. Kürtçe edebiyatın maruz kaldığı bu sistematik gadre naçizane bir halde karşı çıktım. Kürtçe sözcüklerin kadrini, değerini bilip onu daha epey yazınsal gündemime aldım. elbette bu müddet ortasında Türkçe’de düşünmeye, okumaya devam ettim. Kanaatime göre Türkiye’deki her Kürdün bilgi, düşünme ve dünyayı anlamlandırma lisanı hatta dünya edebiyatını izlediği lisan, Türkçe’dir.
Lal Laleş
Aslında biz Cumhuriyet eğitimimin yarattığı entelektüel alandan beslenerek, bir biçimde dünya ile bağ kurarak kendimizi entelektüel manada inşa ediyorduk. Yani değerli oranda edebi tecrübesi Türkçe üzerinden yaşıyorduk, yaşıyoruz. Kürtçe lisanındaki çeviri hacmini düşündüğümüzde, hala büyük oranda edebiyat okurluk sürecimiz bu biçimde devam ediyor. ötürüsıyla kendimizi hem edebi birebir vakitte entelektüel manada inşa etmemiz büyük oranda Türkçe üzerinden mümkün. ötürüsıyla benim de Türkçeyle bağım, bağım epeyce canlı ve besleyici olageldi. Birinci devirlerden itibaren iki lisanda yazmayı, o iki lisan içinde birtakım geçişkenlikler kurmayı, iki lisanın imkanları içinde bağlar ve köprüler kurmayı, iki lisanı bir arada düşünüp bunları birleştirmeyi seviyordum.
Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin ortasında sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi formül açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçe’nin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve dize kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor. Sonbaharda yayımlayacağım ‘Çarşıların Sultanı’ (Siltana Sûkan) isimli Kürtçe şiir kitabımı tahminen de bütün bu tecrübelerin ortasından tamamlayıp farklı bir evreye taşıyacağım.
Kürtçe kitaplarla edebiyat dünyasına girmek, bir manada Kürtçeyi koruma etmek hedefini da taşıyordu diyebilir miyiz?
Birinci üç kitabımı şüphesiz Kürtçe yazdığım için fazlaca memnunum. Edebi ömrümü geriye sardığımda, dönüp birinci kitaplarımı “hangi lisanda yayınlardım?” diye kendime sorduğumda, bir daha Kürtçe kitaplarla başlardım. Bunun iki sebebi var. öncedena o kitaplarımın lisanı Kürtçe olmak zorundaydı. Çünkü o kitaplarda hem imgelerim birebir vakitte anlatmak istediklerim Kürtçeyi çağırıyordu, Kürtçeyi zarurî kılıyordu. İkinci olarak, kanaatime göre, Kürtçenin artık akademide, tiyatroda, sinemada ve bilhassa Güney Kürdistan’da, Rojava’da resmi lisan statüsüyle gündelik ömrün, bürokrasinin, eğitimin ve idari süreçlerin lisanı olarak kendini inşa ettiği, korunduğu, geliştirildiği bir devirdeyiz. ötürüsıyla, bence hala hayli değerli ve anlaşılır olmakla bir arada, yalnızca hislerden beslenen ve mantıktan mahrum bir lisan muhafızlığına gereksinim yok. Kürtçeyle ilgimiz, Kürtçe edebiyatı koruma etmenin yanında hatta ötesinde, Kürtçe edebiyatı üniversal bir edebiyat kategorisine nasıl taşırız olmalı.
‘KÜRTÇE VE TÜRKÇE EŞİTTİR, KARDEŞ DİLLERDİR’
Kürtçe, yalnızca devletin baskısı altında olan bir lisan değil. Siyasal niçinlerle hâkim lisan olan Türkçenin de ruhsal baskısı altında olduğunu düşünüyorum. Birfazlaca Kürt muharririn bu ruhsal baskıyı kırmak ve politik saiklerle yalnızca Kürtçe yazmakta ısrar etmesi de biraz bununla ilgili güya. Bir de yeri gelmişken, Türkçe yazdığınız için eleştirişlere de maruz kaldınız. Bu bahiste ne demek istersiniz?
şüphesiz yalnızca Kürtçe yazmayı politik bir bakış açısıyla kendine şiar edinmiş müellif ve şair arkadaşlarımı anlıyorum. Yaptıklarının da değerli olduğunu düşünüyorum. Ama şahsi tarihimde ben hiç bir vakit o arkadaşlarım üzere düşünmedim. Edebiyatı, bir lisanın imkânları içerisinde yazılan fakat büyük oranda kozmik bir kategori olarak düşünüyorum. Edebiyatın lisanı olağan olarak kıymetlidir ancak düzgün metin, yazıldığı lisanın hudutlarında üretiliyorsa da yalnızca o lisana ilişkin değil ve ötürüsıyla o lisan aracılığıyla kozmik bir kategori olan edebiyatla alakası içerisinde kavranır.
Nora İstanbul Bir Hiçtir, Lal Laleş, Detay Yayınları, 2021
hayatıma dönüp baktığımda, hem tiyatro hem yayıncılık yaptığım devirlerde temelinde epey dilliliği, hayli kültürlülüğü, Kürtçenin dünya edebiyatının bir modülü olması için izlenecek yolları kendimce aramaya çalıştım. Şunu fazlaca rahatlıkla gönlümde netleştirdim: Kürtçe ve Türkçe eşittir, kardeş dillerdir. Halkların kardeşliğine inanmıyorum. Kardeşlikten öte, daha eşit bir alaka biçimini işaretleyen, halkların arkadaş olmaları gerektiğini düşünüyorum. Fakat lisanların kardeşliği bir yerde kurulabilir. Kürtçeyle Fransızcayı, Kürtçeyle Rusçayı birbirine denk görüyorsak, bu lisanlara karşı olumsuz hislere sahip değilsek; Kürtçe ve Türkçeyi eşit görmeli ve Türkçeye olumsuz bir hisle bakmamalıyız.
Daha sert bir tabirle, Türkçeyi düşman olarak görmekten vazgeçmemiz lazım. Yani siyasi iktidar haricinde bir lisan olarak Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine epeyce katılmıyorum; lisanlar birbiri üzerinde baskı kurmaz. Lisanlar birbiriyle sözcük, mana alışverişinde bulunur. Lisanlar içinde bir çeşit komşuluk ilgisi var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, vakit zaman Türkçeye reaksiyon duyarak açığa çıkarıyoruz. “Lal Laleş Fransızca bir şiir kitabı yazdı” biçiminde bir haber duysaydı benim arkadaşlarım, tanıyanlarım, eminim şu reaksiyonların hiç birini görmezdik. Bu da başlı başına Kürtçe ile Türkçe içindeki eşit ilgiye inanmamalarıyla ilgili bir şey olabilir. Bir eşitlikten bahsedilecekse, o eşit alakaya evvela insanın kendine inanarak ve güvenerek bakması gerekiyor. Dünya lisanlarına nasıl baktıysam Türkçeye de o denli baktım. Hatta Türkçeye biraz daha yakın durdum.
İKİ KENTİN KISSASI
“Şair burada ne demek istemiş” üzere algılanmasın lakin İstanbul’a duyduğum hasretle soracak olursam: ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ diyorsunuz, İstanbul bir hiçse, neresi bir şeydir? ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’in şifrelerini alabilmek niyetiyle, İstanbul ve aslında öbür kentler, bireyler, hisler ne vakit hiç olur?
Yaşantının ortasındaki anılarımızda kimi vakit hayli sevdiğimiz şeylerde ‘bir hiçtir’ yakışmasını yaparız. Çok da nefret ettiğimiz, bir ortada bulunmaktan hicap duyduğumuz birtakım şeyler de vakit içinde değerli bir hal alır. Tahminen birçoğumuzun hissinde, anılarında İstanbul bir hiçtir. Öbür vakit içinderda da değişik büyülü bir şeydir. İstanbul’a yakıştırdığım hiçlik, içimde istek ettiğim, tahminen de biçtiğim o elbiseyi taşımadığı vakit içindera dair bir serzeniş, bununla birlikte bir beklentinin de bir cins anahtar imgesi.
‘HER ŞAİRİN SÖZLERİ VARDIR’
Kitaba bir kelamlık ekleme muhtaçlığı duyacak kadar günlük hayatta kullanılmayan epeyce sayıda söze yer vermişsiniz. Bu sözleri niye tercih ettiniz? 1990’lı senelerda bir orta Türkçe yazan Kürt şairlerin, Türkçeyi bozup bir daha yaparak şiir yazdıklarına dair bir tespit vardı. bu biçimde bir şey mi yapmaya çalıştınız?
Özne meramını lakin hissettiği duygu, mana ve ses yükünü içselleştirdiği, senelerca cebinde taşıdığı sözlerle kurabilir. olağan olarak her müellifin, şairin onunla özdeşleşmiş, onun dünyasının bir kesimi olmuş ve ondan kâğıda taşmış sözcükleri var. Bunlar da benim sözcüklerim. Ben öbür sözcüklerle yahut sözlerle bu kitabı yazamazdım. Kürtçe yazdığım şiir kitaplarımda da unutulmuş sözcükleri kullandığımın farkındayım. Fakat tam da bu hayli dillilik, kültürlülük, Ortadoğu, Mezopotamya, Anadolu ve bütün bu coğrafyanın geçmişine baktığımızdaki dilsel zenginlik, lisanlar içindeki alışverişten beslenen bir dimağla düşündüğümüzde öteki türlü yazmam mümkün değildi. Kendi adıma o lisanın tekrar gündelik ömrümüze da sirayet etmesini istiyorum. Zira o sözcüklerin lezzeti, mana yükü ve aslında zihnimizde oluşturduğu uzam apayrı bir genişliktedir. Ondan mahrum olduğumu düşündüğümde, kendimi önemli bir biçimde eksik hissediyorum. Bunların haricinde, büyüdüğüm Mardin, kadim lisanların, kültürlerin ve ötürüsıyla sözlerin birbirine ses kattığı, diyalog kurduğu bir cihana sahipti. Buna üniversitede aldığım tarih eğitimi, okuduğum Arapça ve Osmanlıca metinleri de eklediğimde bu sözleri imge dünyam ortasında barındırmam sanırım kaçınılmaz oldu.
‘VAR OLAN İSTANBUL’U YAZMAK İSTEMEDİM’
İstanbul ve Diyarbakır’a ilişkin olduğunu dediğiniz Mardin, imgeleminde ve şüphesiz kitapta nasıl yer alıyor? Kentlerin tarihi ve kültürü, kitabı kurgularken ne kadar etkiledi seni?
İstanbul yahut Diyarbakır günümüzde olduğu üzere değil; tarihi, kültürü ve namevcutlarıyla (geçmiş medeniyetler, yitirilmiş halklar) bir çeşit hayalet üzere bugünkü kentlere musallat olarak yerleri var ediyor. Bütün bu hayaletleri çıkardığımızda İstanbul’dan ve genel olarak kentlerden geriye, şu anki ömrümüzü tehdit eden birer beton yığını olan yerler kalır. Benim esasen tercih ettiğim, yaşadığım ya da anlattığım İstanbul şu kitabın ortasından sokaklara çıkıp karşılaşacağınız bir İstanbul değil. aslına bakarsan o denli bir İstanbul’u istemiyorum. Nasıl ki benim bir hiç olarak gördüğüm İstanbul şu an büyük oranda yoksa, tam da öbür İstanbul’da var olduğu için. Var olan İstanbul’u yazmak istemedim, o yüzden tahminen de İstanbul bir hiçtir.
‘EDEBİYATTA TİPLER ORTASI MELEZLEŞMENİN OLMASINI İSTİYORUM’
Kullandığınız sözcükler, şiirlerin biçimi ve kurgusu, serüvenin bir uzun öykü ya da romana hakikat gidecekken şiir olduğu hissine niye oldu benim için. Diyarbakır-İstanbul merkezli aşk öyküsünü, en baştan şiir olarak mı tasarladınız?
Evet. Çok da yazabilen bir insan değilim. Kurguladım bunu. Başımda aşk kıssasını, kahramanını, coğrafyasını, serüvenini kurduğum için aslında kısımlar içinde zıplayarak, gidiş gelişler yaşayarak, bu biçimde kimi vakit ortadan, baştan, sondan kısımlar yazarak, her kısımla bir arada öteki kısımları de revize edip gözden geçirerek, bir biçimde metni kurdum. Ama artık şunun roman, şiir, öykü olduğuna kesin bir ayrım koyabileceğimize inanmıyorum. Yahut artık çeşitlerden rastgele birine sadakat duymamız gerektiği konusunda kendi adıma önemli kuşkularım var. Yapıtlarda tipler iç içedir. Bu kitabı 2013-14’te yazdım. Tahminen artık yeni yeni okurla buluşuyor ancak aslında yayıncılık faaliyetlerimin seyrekleştiği için gecelerimin bana kaldığı, okuma yazma talihimin olduğu vakit içinderda yazdığım bir metin.
Son bir yıl ortasında dönüp yazdığım metinlere baktığım vakit kendi açımdan birkaç tipi karıştırarak, birkaç çeşit içinde geçişler kurarak yazmaya çalışıyordum. Vakit zaman kıssa, şiir ve denemenin imkânlarını kullanarak metinler yazmaya çalışıyorum. ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ kitabı bana yeni bir taban oluşturdu. Hem düz yazı biçiminde yazmış olmam hem bir akışının olması, akıcı bir anlatı olması, bütününe baktığımızda bir aşk öyküsünün ana sınırlarıyla da olsa belirmiş olması bundan daha sonra yazacağım metinlerin öncüsü olmasını sağladı. Dünya edebiyatı da o tarafa gidiyor. Bizde de çeşitler ortası melezleşmenin olacağını düşünüyorum. Olmasını da istiyorum.
DÜNYA EDEBİYATININ BİR MODÜLÜ OLMAK
Toplumsal, siyasal ve ferdi büyük altüst oluşlara niye olan Kürt problemi, edebi olarak gereğince ya da hakkıyla işlendi mi?
Doğal olarak hiç bir Kürt müellif yahut Kürtçe yazan müellif, Kürt sorunu olarak isimlendirilen acılardan, şiddetten azade bir metin üretememiştir. Emsal sıkıntıları yaşayan öteki coğrafyalara baktığımızda, Orta ve Doğu Avrupa, Latin Amerika, Ortadoğu, İsrail yahut Kafkasları düşündüğümüzde onların yaşadığı çelişkiler, o zorlukların farklı bir edebi formda karşımıza çıktığına ve dünya edebiyatının bir modülüne dönüştüğüne tanıklık ediyoruz. Kürtçe metinlerde de yer yer rastlıyoruz buna. Lakin Kürtçenin edebi tarihine baktığımızda, Kürtçede Kürtlerin yaşadığı çok tasanın, sorunun bütün insanların duyumsayabileceği, hissedebileceği edebi bir forma kavuşup dünya edebiyatının bir kesimi olmaması hala önemli bir eksikliktir. Eminim ki entelektüel manada kendi edebi lisanını ve edebiyat dünyasını inşa eden bir müellif, burada yaşadığımız bu öykülerden çok büyük anlatılar kurabilir.
Pekala, Kürt müellifler kelamını ettiğiniz dünya edebiyatının bir modülü olmak konusunda niye problem yaşıyor?
Yüzyıllık siyasal ve toplumsal bir sorun olan Kürt probleminin kendisi, lisan üstündeki soykırım ve asimilasyon siyasetleri, muharrirlerin daha hakikat beslenmesi için dünya edebiyatının kendi lisanlarına çevrilmemiş olması, Kürtçe yazanların mesleğinin yalnızca müelliflik olmaması, bütün hayatın hengâmesini yaşadıktan daha sonra ailesinden, çocuklardan ve öteki şeylerden vaktini çalarak edebiyatla uğraşması üzere onlarca niye sayabiliriz. Bütün bunları elbette öne sürebiliriz. Nihayetinde sahip olduğumuz travmatik materyalin üniversal bir edebi formda tabirini bulamakta zorlandığını görüyoruz. Kürtleri diğer bir lisanda anlatan insanların başarısı nerden geliyor? Bu muharrirler da Kürt. Yaşar Kemal üzere Türkçede, Selim Berakat üzere Arapçada ve öbür lisanlarda de öteki beşerler var. Öteki milletlerden de Kürtleri anlatan metinlere rastlıyoruz. Oradaki muvaffakiyetin, yeterli edebiyatın ortaya çıkma koşularının ve bütün bunları irdeleyerek, anlamaya çalışarak Kürtçe başarmanın yollarını bulmamız lazım.
Lal Laleş ile yeni kitabını ve iki lisanlı bir edebiyatçı olmanın avantajlarından Kürtçe edebiyatın meselelerine kadar konuştuk. Lakin direkt kitapla ilgili ve şiiri çözümleyen mevzulara girmemeye ihtimam gösterdim. Sonunda şiir ve okur ilgisinin epeyce özel olduğunu ve şairin şiirini açıklamasından hayli, okurun şiirin inceliklerini keşfetmesinin daha keyifli bir macera olduğunu düşünüyorum.
Bir okur olarak, kelamı epeyce uzatmadan, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ için kelam edecek olursam: Öncelikle son periyotlarda okuduğum en katmanlı, imgesi özgün ve güçlü şiir kitaplarından biri olduğunu söylemek isterim. Kitabın art kapağında, “sır cümlelerle dolu bir Aşkşiir” denmiş. Doğrudur, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ uzun ve kısımlara ayrılmış bir aşk şiiri. Aşkı anlamlandırmaya, yorumlamaya ve yer yer tartışmaya çalışan bir şiir. Lakin Diyarbakır ve İstanbul üzere iki muazzam kentin sokaklarıyla, tarihleriyle, kültürleriyle, çatışmalarıyla eşlik ettiği, yer yer rol çaldığı ve aşkı iki farklı coğrafya üzerinden biçimlendirmeyi, tanımlamayı da deneyen bir aşk şiiri.
“Lal Laleş ile şiirini, iki dilliliğini ve Kürtçe edebiyatı konuştuk” diyerek kelamı pek kısaltılmış söyleşiye bırakalım.
‘İKİ LİSANI BİRLİKTE DÜŞÜNÜP BİRLEŞTİRMEYİ SEVİYORUM’
Bir konuşmamızda anlatmıştınız, Veysel Önnazarann’e okuması için götürdüğünüz birinci şiir evrakınız Türkçeydi. Lakin yayımlanan birinci kitabınız ve akabinde gelenler Kürtçe oldu. Dördüncü şiir kitabınızın Türkçe olması, Kürtçe şiir okuru için yavaşça tertip bir şaşkınlığa niye oldu. Artık, bütün bu süreci merak eden herkes için sormak istediğim şu: Şiire Türkçe başladınız ve Kürtçe yazarak devam ettiniz. yıllar daha sonra Türkçe şiir kitabıyla okurun karşısına çıkmak, Türkçeye ricat mı vefa mı?
Değişik bir soru oldu. Birinci soruya Türkiye’nin kıymetli felsefeci ve şairlerinden biriyle başlamak beni duygulandırdı. Veysel Önnazarann yazdığım birinci şiirleri okuyan, o periyotta yazmayı sürdürmemi destekleyen bir tanesiydi. Veysel ağabeyle tanıştığımız vakit içinderda daha epey tiyatroyla uğraşıyordum. Kendisi de Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nin kent tiyatrosundaydı. Bir yandan tiyatroyla uğraşırken, vakit zaman da yazdığım şiirleri kendisiyle paylaşıyordum. Yazdıklarımı dikkatle okur, eleştirir, ne yapmam gerektiği noktasında öğütler verirdi. Artık bunu hatırlatman beklemediğim bir şeydi.
Temelinde Kürtçe ve Türkçe lisanlarda birinci günlerden itibaren düşünen, bir biçimde yazan ve okuyan bir insandım. Kürtçe edebiyat, Cumhuriyet’le başlayıp bilhassa 90’lı yılların sonuna kadarki süreçte, Kürtçe üstündeki baskılar, asimilasyon siyasetleriyle yazınsal manada geriletildi. Kürtçe edebiyatın maruz kaldığı bu sistematik gadre naçizane bir halde karşı çıktım. Kürtçe sözcüklerin kadrini, değerini bilip onu daha epey yazınsal gündemime aldım. elbette bu müddet ortasında Türkçe’de düşünmeye, okumaya devam ettim. Kanaatime göre Türkiye’deki her Kürdün bilgi, düşünme ve dünyayı anlamlandırma lisanı hatta dünya edebiyatını izlediği lisan, Türkçe’dir.
Lal Laleş
Aslında biz Cumhuriyet eğitimimin yarattığı entelektüel alandan beslenerek, bir biçimde dünya ile bağ kurarak kendimizi entelektüel manada inşa ediyorduk. Yani değerli oranda edebi tecrübesi Türkçe üzerinden yaşıyorduk, yaşıyoruz. Kürtçe lisanındaki çeviri hacmini düşündüğümüzde, hala büyük oranda edebiyat okurluk sürecimiz bu biçimde devam ediyor. ötürüsıyla kendimizi hem edebi birebir vakitte entelektüel manada inşa etmemiz büyük oranda Türkçe üzerinden mümkün. ötürüsıyla benim de Türkçeyle bağım, bağım epeyce canlı ve besleyici olageldi. Birinci devirlerden itibaren iki lisanda yazmayı, o iki lisan içinde birtakım geçişkenlikler kurmayı, iki lisanın imkanları içinde bağlar ve köprüler kurmayı, iki lisanı bir arada düşünüp bunları birleştirmeyi seviyordum.
Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin ortasında sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi formül açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçe’nin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve dize kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor. Sonbaharda yayımlayacağım ‘Çarşıların Sultanı’ (Siltana Sûkan) isimli Kürtçe şiir kitabımı tahminen de bütün bu tecrübelerin ortasından tamamlayıp farklı bir evreye taşıyacağım.
Kürtçe kitaplarla edebiyat dünyasına girmek, bir manada Kürtçeyi koruma etmek hedefini da taşıyordu diyebilir miyiz?
Birinci üç kitabımı şüphesiz Kürtçe yazdığım için fazlaca memnunum. Edebi ömrümü geriye sardığımda, dönüp birinci kitaplarımı “hangi lisanda yayınlardım?” diye kendime sorduğumda, bir daha Kürtçe kitaplarla başlardım. Bunun iki sebebi var. öncedena o kitaplarımın lisanı Kürtçe olmak zorundaydı. Çünkü o kitaplarda hem imgelerim birebir vakitte anlatmak istediklerim Kürtçeyi çağırıyordu, Kürtçeyi zarurî kılıyordu. İkinci olarak, kanaatime göre, Kürtçenin artık akademide, tiyatroda, sinemada ve bilhassa Güney Kürdistan’da, Rojava’da resmi lisan statüsüyle gündelik ömrün, bürokrasinin, eğitimin ve idari süreçlerin lisanı olarak kendini inşa ettiği, korunduğu, geliştirildiği bir devirdeyiz. ötürüsıyla, bence hala hayli değerli ve anlaşılır olmakla bir arada, yalnızca hislerden beslenen ve mantıktan mahrum bir lisan muhafızlığına gereksinim yok. Kürtçeyle ilgimiz, Kürtçe edebiyatı koruma etmenin yanında hatta ötesinde, Kürtçe edebiyatı üniversal bir edebiyat kategorisine nasıl taşırız olmalı.
‘KÜRTÇE VE TÜRKÇE EŞİTTİR, KARDEŞ DİLLERDİR’
Kürtçe, yalnızca devletin baskısı altında olan bir lisan değil. Siyasal niçinlerle hâkim lisan olan Türkçenin de ruhsal baskısı altında olduğunu düşünüyorum. Birfazlaca Kürt muharririn bu ruhsal baskıyı kırmak ve politik saiklerle yalnızca Kürtçe yazmakta ısrar etmesi de biraz bununla ilgili güya. Bir de yeri gelmişken, Türkçe yazdığınız için eleştirişlere de maruz kaldınız. Bu bahiste ne demek istersiniz?
şüphesiz yalnızca Kürtçe yazmayı politik bir bakış açısıyla kendine şiar edinmiş müellif ve şair arkadaşlarımı anlıyorum. Yaptıklarının da değerli olduğunu düşünüyorum. Ama şahsi tarihimde ben hiç bir vakit o arkadaşlarım üzere düşünmedim. Edebiyatı, bir lisanın imkânları içerisinde yazılan fakat büyük oranda kozmik bir kategori olarak düşünüyorum. Edebiyatın lisanı olağan olarak kıymetlidir ancak düzgün metin, yazıldığı lisanın hudutlarında üretiliyorsa da yalnızca o lisana ilişkin değil ve ötürüsıyla o lisan aracılığıyla kozmik bir kategori olan edebiyatla alakası içerisinde kavranır.
Nora İstanbul Bir Hiçtir, Lal Laleş, Detay Yayınları, 2021
hayatıma dönüp baktığımda, hem tiyatro hem yayıncılık yaptığım devirlerde temelinde epey dilliliği, hayli kültürlülüğü, Kürtçenin dünya edebiyatının bir modülü olması için izlenecek yolları kendimce aramaya çalıştım. Şunu fazlaca rahatlıkla gönlümde netleştirdim: Kürtçe ve Türkçe eşittir, kardeş dillerdir. Halkların kardeşliğine inanmıyorum. Kardeşlikten öte, daha eşit bir alaka biçimini işaretleyen, halkların arkadaş olmaları gerektiğini düşünüyorum. Fakat lisanların kardeşliği bir yerde kurulabilir. Kürtçeyle Fransızcayı, Kürtçeyle Rusçayı birbirine denk görüyorsak, bu lisanlara karşı olumsuz hislere sahip değilsek; Kürtçe ve Türkçeyi eşit görmeli ve Türkçeye olumsuz bir hisle bakmamalıyız.
Daha sert bir tabirle, Türkçeyi düşman olarak görmekten vazgeçmemiz lazım. Yani siyasi iktidar haricinde bir lisan olarak Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine epeyce katılmıyorum; lisanlar birbiri üzerinde baskı kurmaz. Lisanlar birbiriyle sözcük, mana alışverişinde bulunur. Lisanlar içinde bir çeşit komşuluk ilgisi var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, vakit zaman Türkçeye reaksiyon duyarak açığa çıkarıyoruz. “Lal Laleş Fransızca bir şiir kitabı yazdı” biçiminde bir haber duysaydı benim arkadaşlarım, tanıyanlarım, eminim şu reaksiyonların hiç birini görmezdik. Bu da başlı başına Kürtçe ile Türkçe içindeki eşit ilgiye inanmamalarıyla ilgili bir şey olabilir. Bir eşitlikten bahsedilecekse, o eşit alakaya evvela insanın kendine inanarak ve güvenerek bakması gerekiyor. Dünya lisanlarına nasıl baktıysam Türkçeye de o denli baktım. Hatta Türkçeye biraz daha yakın durdum.
İKİ KENTİN KISSASI
“Şair burada ne demek istemiş” üzere algılanmasın lakin İstanbul’a duyduğum hasretle soracak olursam: ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ diyorsunuz, İstanbul bir hiçse, neresi bir şeydir? ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’in şifrelerini alabilmek niyetiyle, İstanbul ve aslında öbür kentler, bireyler, hisler ne vakit hiç olur?
Yaşantının ortasındaki anılarımızda kimi vakit hayli sevdiğimiz şeylerde ‘bir hiçtir’ yakışmasını yaparız. Çok da nefret ettiğimiz, bir ortada bulunmaktan hicap duyduğumuz birtakım şeyler de vakit içinde değerli bir hal alır. Tahminen birçoğumuzun hissinde, anılarında İstanbul bir hiçtir. Öbür vakit içinderda da değişik büyülü bir şeydir. İstanbul’a yakıştırdığım hiçlik, içimde istek ettiğim, tahminen de biçtiğim o elbiseyi taşımadığı vakit içindera dair bir serzeniş, bununla birlikte bir beklentinin de bir cins anahtar imgesi.
‘HER ŞAİRİN SÖZLERİ VARDIR’
Kitaba bir kelamlık ekleme muhtaçlığı duyacak kadar günlük hayatta kullanılmayan epeyce sayıda söze yer vermişsiniz. Bu sözleri niye tercih ettiniz? 1990’lı senelerda bir orta Türkçe yazan Kürt şairlerin, Türkçeyi bozup bir daha yaparak şiir yazdıklarına dair bir tespit vardı. bu biçimde bir şey mi yapmaya çalıştınız?
Özne meramını lakin hissettiği duygu, mana ve ses yükünü içselleştirdiği, senelerca cebinde taşıdığı sözlerle kurabilir. olağan olarak her müellifin, şairin onunla özdeşleşmiş, onun dünyasının bir kesimi olmuş ve ondan kâğıda taşmış sözcükleri var. Bunlar da benim sözcüklerim. Ben öbür sözcüklerle yahut sözlerle bu kitabı yazamazdım. Kürtçe yazdığım şiir kitaplarımda da unutulmuş sözcükleri kullandığımın farkındayım. Fakat tam da bu hayli dillilik, kültürlülük, Ortadoğu, Mezopotamya, Anadolu ve bütün bu coğrafyanın geçmişine baktığımızdaki dilsel zenginlik, lisanlar içindeki alışverişten beslenen bir dimağla düşündüğümüzde öteki türlü yazmam mümkün değildi. Kendi adıma o lisanın tekrar gündelik ömrümüze da sirayet etmesini istiyorum. Zira o sözcüklerin lezzeti, mana yükü ve aslında zihnimizde oluşturduğu uzam apayrı bir genişliktedir. Ondan mahrum olduğumu düşündüğümde, kendimi önemli bir biçimde eksik hissediyorum. Bunların haricinde, büyüdüğüm Mardin, kadim lisanların, kültürlerin ve ötürüsıyla sözlerin birbirine ses kattığı, diyalog kurduğu bir cihana sahipti. Buna üniversitede aldığım tarih eğitimi, okuduğum Arapça ve Osmanlıca metinleri de eklediğimde bu sözleri imge dünyam ortasında barındırmam sanırım kaçınılmaz oldu.
‘VAR OLAN İSTANBUL’U YAZMAK İSTEMEDİM’
İstanbul ve Diyarbakır’a ilişkin olduğunu dediğiniz Mardin, imgeleminde ve şüphesiz kitapta nasıl yer alıyor? Kentlerin tarihi ve kültürü, kitabı kurgularken ne kadar etkiledi seni?
İstanbul yahut Diyarbakır günümüzde olduğu üzere değil; tarihi, kültürü ve namevcutlarıyla (geçmiş medeniyetler, yitirilmiş halklar) bir çeşit hayalet üzere bugünkü kentlere musallat olarak yerleri var ediyor. Bütün bu hayaletleri çıkardığımızda İstanbul’dan ve genel olarak kentlerden geriye, şu anki ömrümüzü tehdit eden birer beton yığını olan yerler kalır. Benim esasen tercih ettiğim, yaşadığım ya da anlattığım İstanbul şu kitabın ortasından sokaklara çıkıp karşılaşacağınız bir İstanbul değil. aslına bakarsan o denli bir İstanbul’u istemiyorum. Nasıl ki benim bir hiç olarak gördüğüm İstanbul şu an büyük oranda yoksa, tam da öbür İstanbul’da var olduğu için. Var olan İstanbul’u yazmak istemedim, o yüzden tahminen de İstanbul bir hiçtir.
‘EDEBİYATTA TİPLER ORTASI MELEZLEŞMENİN OLMASINI İSTİYORUM’
Kullandığınız sözcükler, şiirlerin biçimi ve kurgusu, serüvenin bir uzun öykü ya da romana hakikat gidecekken şiir olduğu hissine niye oldu benim için. Diyarbakır-İstanbul merkezli aşk öyküsünü, en baştan şiir olarak mı tasarladınız?
Evet. Çok da yazabilen bir insan değilim. Kurguladım bunu. Başımda aşk kıssasını, kahramanını, coğrafyasını, serüvenini kurduğum için aslında kısımlar içinde zıplayarak, gidiş gelişler yaşayarak, bu biçimde kimi vakit ortadan, baştan, sondan kısımlar yazarak, her kısımla bir arada öteki kısımları de revize edip gözden geçirerek, bir biçimde metni kurdum. Ama artık şunun roman, şiir, öykü olduğuna kesin bir ayrım koyabileceğimize inanmıyorum. Yahut artık çeşitlerden rastgele birine sadakat duymamız gerektiği konusunda kendi adıma önemli kuşkularım var. Yapıtlarda tipler iç içedir. Bu kitabı 2013-14’te yazdım. Tahminen artık yeni yeni okurla buluşuyor ancak aslında yayıncılık faaliyetlerimin seyrekleştiği için gecelerimin bana kaldığı, okuma yazma talihimin olduğu vakit içinderda yazdığım bir metin.
Son bir yıl ortasında dönüp yazdığım metinlere baktığım vakit kendi açımdan birkaç tipi karıştırarak, birkaç çeşit içinde geçişler kurarak yazmaya çalışıyordum. Vakit zaman kıssa, şiir ve denemenin imkânlarını kullanarak metinler yazmaya çalışıyorum. ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ kitabı bana yeni bir taban oluşturdu. Hem düz yazı biçiminde yazmış olmam hem bir akışının olması, akıcı bir anlatı olması, bütününe baktığımızda bir aşk öyküsünün ana sınırlarıyla da olsa belirmiş olması bundan daha sonra yazacağım metinlerin öncüsü olmasını sağladı. Dünya edebiyatı da o tarafa gidiyor. Bizde de çeşitler ortası melezleşmenin olacağını düşünüyorum. Olmasını da istiyorum.
DÜNYA EDEBİYATININ BİR MODÜLÜ OLMAK
Toplumsal, siyasal ve ferdi büyük altüst oluşlara niye olan Kürt problemi, edebi olarak gereğince ya da hakkıyla işlendi mi?
Doğal olarak hiç bir Kürt müellif yahut Kürtçe yazan müellif, Kürt sorunu olarak isimlendirilen acılardan, şiddetten azade bir metin üretememiştir. Emsal sıkıntıları yaşayan öteki coğrafyalara baktığımızda, Orta ve Doğu Avrupa, Latin Amerika, Ortadoğu, İsrail yahut Kafkasları düşündüğümüzde onların yaşadığı çelişkiler, o zorlukların farklı bir edebi formda karşımıza çıktığına ve dünya edebiyatının bir modülüne dönüştüğüne tanıklık ediyoruz. Kürtçe metinlerde de yer yer rastlıyoruz buna. Lakin Kürtçenin edebi tarihine baktığımızda, Kürtçede Kürtlerin yaşadığı çok tasanın, sorunun bütün insanların duyumsayabileceği, hissedebileceği edebi bir forma kavuşup dünya edebiyatının bir kesimi olmaması hala önemli bir eksikliktir. Eminim ki entelektüel manada kendi edebi lisanını ve edebiyat dünyasını inşa eden bir müellif, burada yaşadığımız bu öykülerden çok büyük anlatılar kurabilir.
Pekala, Kürt müellifler kelamını ettiğiniz dünya edebiyatının bir modülü olmak konusunda niye problem yaşıyor?
Yüzyıllık siyasal ve toplumsal bir sorun olan Kürt probleminin kendisi, lisan üstündeki soykırım ve asimilasyon siyasetleri, muharrirlerin daha hakikat beslenmesi için dünya edebiyatının kendi lisanlarına çevrilmemiş olması, Kürtçe yazanların mesleğinin yalnızca müelliflik olmaması, bütün hayatın hengâmesini yaşadıktan daha sonra ailesinden, çocuklardan ve öteki şeylerden vaktini çalarak edebiyatla uğraşması üzere onlarca niye sayabiliriz. Bütün bunları elbette öne sürebiliriz. Nihayetinde sahip olduğumuz travmatik materyalin üniversal bir edebi formda tabirini bulamakta zorlandığını görüyoruz. Kürtleri diğer bir lisanda anlatan insanların başarısı nerden geliyor? Bu muharrirler da Kürt. Yaşar Kemal üzere Türkçede, Selim Berakat üzere Arapçada ve öbür lisanlarda de öteki beşerler var. Öteki milletlerden de Kürtleri anlatan metinlere rastlıyoruz. Oradaki muvaffakiyetin, yeterli edebiyatın ortaya çıkma koşularının ve bütün bunları irdeleyerek, anlamaya çalışarak Kürtçe başarmanın yollarını bulmamız lazım.