Çok uzun yıllar bir kelamlı kültür eseri olan ve kuşaktan nesile aktarılan masallar, sanayileşmeyle birlikte sırf müelliflere ilişkin oldukları bir periyoda girdiler. Hâl bu biçimde olunca toplumların kolektif hafızasında daha az yer tutmaya başladılar. Bu tarihi kırılmadan yola çıkan akademisyen Sezai Ozan Zeybek okuru, masalların lisandan lisana aktarıldığı, her anlatanın bir şey ekleyip çıkardığı klâsik forma geri dönmeye çağırıyor.
Nito Yayınları’ndan çıkan ‘Masallarla Konuşmak’, farklı coğrafyalara ve devirlere ilişkin masalları öbür sonlarla anlatıyor. Bunu yaparken ana karakterleri değiştirerek ötekilerin kıssasına de kapı açıyor. Masallara ve masal anlatıcılığına dair bir tartışmayı da içeren kitap, kendi masalını anlatmak isteyenlere yol gösteren, tekerlemeler ve müzikler sunan bir kılavuz niteliği taşıyor. 2017 yılından bu yana masal yazan ve anlatan Zeybek’le, yeni kitabı ‘Masallarla Konuşmak’ üzerine söyleştik.
‘ESKİ MASALLARIN BİRÇOK ÇOCUKLAR İÇİN DEĞİLDİ’
Son senelerda masallara olan ilgi arttı. Sadece çocuklar değil yetişkinler de düzgün birer masal okuyucusu oldu. Masala olan ilginin artmasının ve masalların farklı yaş kümeleri içinde tanınan hale gelmesinin sebebi ne olabilir?
Eski masalların birçok çocuklar için değildi esasen. Televizyon öncesi vakit içinderda türküler ve masallar etrafında buluşuluyordu. Masalın çocukla özdeşleşmesi gorece geç bir tarihte gerçekleşti. ‘Binbir Gece Masalları’na bakın örneğin: İnsanların kadim ihtiraslarıyla, ihanetle, erotizmle, hattâ tecavüz öyküleriyle dolu. Çocuk masalı değiller. Romanların ve görsel kültürün baskın çıkmasıyla masallar ikinci plana düştü ve çocuk edebiyatına tenzil edildi. Artık epeyce maharetli masalcıların lisanından süzülerek bir daha gündeme geliyorlar. Lakin aslında daima buradaydılar.
‘Masallarla Konuşmak’ kitabının muharriri Sezai Ozan Zeybek, masalların sıkıntı hususları konuşmaya imkan veren bir kapı açtığını söylüyor.
‘MASAL ANLATICILIĞI EKRAN DIŞINDAKİ FAALİYET REPERTUARIMIZI ÇEŞİTLENDİRMENİN BİR YOLU”
Sizin masallara ilginizin şahsi bir niçini var mı pekala?
Evet, var. O da ekrandan uzak durma çabası. Kendi adıma ekran tarafınca yutulmuş üzere hissediyorum. İşim orada, cümbüş orada, müzik orada, arkadaşlarım orada, ailem orada… Yerimden bile kalkmadan o faaliyetten bu faaliyete geçebiliyorum. İçerik manasında büyük bir çeşitlilik varmış üzere gözüküyor fakat araçlarımız hâlâ fazlaca kısıtlı. Uzaydan biri gelse ve bizi incelese, saatlerce tek bir noktaya bakan bir cins görür ve bizi bir çok tuhaf bulur. Bu ömür hali çocuklara da sirayet ediyor hâliyle. Masallar, bilhassa de masal anlatıcılığı ekran haricindeki faaliyet repertuarımızı çeşitlendirmenin bir yolu.
Kitabın ortasında masalların tarihî süreci, öğeleri, dikkati canlı tutmak için masala eklenebilecek tekerlemeler, müzikler, hatta notalar üzere epey çeşitli bilgiler var. Kitap bir yandan da masal anlatma rehberi, o denli değil mi?
Evet. İçinde masallar da var. Fakat masal külçeşidini ve kelamlı kültürü zenginleştirmenin yolu, “İşte masallar burada, anlatın!” demek olamaz. Dileğim, insanların lisanlarından ve gönüllerinden süzerek kendi masallarını anlatabilmeleri. Buna yönelik tavsiyeler, temel öykü formları hakkında bilgiler veriyorum. Lakin kitabın öteki bir kaygısı daha var. Mevt, irade, ölçülü olmak, güce meyletmemek, cinsiyet eşitsizliği üzere hususları masallar etrafında nasıl ele alabiliriz, onları göstermeye çalışıyorum. Bunu da bu biçimde ders veren öykülerle değil; maceralı, inişli çıkışlı, müzikli, eğlenceli masallarla yapabileceğimizi savunuyorum. Örnekler gösteriyorum. Maksat, profesyonel masal anlatıcısı olmak değil, yüz yüze bağlantısı çoğaltmak.
‘SATIN ALMANIZ GEREKMİYOR, YÜZ YÜZE BAKMANIZI SAĞLIYOR’
Pekala masal anlatıcılığına niye muhtaçlığımız var?
Zira masal anlatmak epey ucuz. Satın almanız gerekmiyor. Yüz yüze bakmamızı sağlıyor, topluluk kuruyor. Meskende zorlanan anne-babalara ekran dışı bir faaliyet imkânı veriyor. Şiddetli hususları konuşmak için kapılar açıyor. Hayal gücünü tetikliyor. Çocukları memnun ediyor. Yetişkinleri de memnun ediyor. Her anlatımla birlikte kelamlı kültürün bu muazzam kaynağı daha da zenginleşiyor.
‘MASALLAR ÜZERİNDEN GEÇMİŞLE NASIL HESAPLAŞILIR’
Birinci masal kitabınız ‘Kırmızı’nın Mirası’ 2017 yılında çıktı. Akabinde dört masal kitabı daha geldi. Yeni kitabınız ‘Masallarla Konuşmak’, 2017 yılından bu yana bu yolda edindiğiniz tecrübeleri ve kendinizi ortasında bulduğunuz tartışmaları da içeriyor diyebilir miyiz?
Mutlaka o denli. Bir sürü farklı kaynağı birleştirdim diyebilirim. Berlin’de bir üniversitede öğretim üyesiyim. İşim gereği yalnızca masallar hakkında değil, kıssa anlatıcılığının ve tarih yazımının yordamları üstüne de okuyorum. Eleştirel sosyoloji de tarih de öyküleri farklı aktörlerin gözünden okuyarak var olan baskın kalıpları bozma uğraşı. Kendi çalışma alanımda yazdığım kitapta da (‘Türkiye’nin Yakın Tarihinde Hayvanlar: Toplumsal Bilimleri İnsan Olmayanlara Açmak’) misal bir iş yaptım aslında: Farklı varlıkları merkeze alarak Türkiye’nin yakın tarihinin kimi fasıllarını tekrar anlattım. Kentleşmeyi köpeklerle, devlet şiddetini koyunlarla, endüstriyel tarıma geçişi solucanlarla…
‘Masallarla Konuşmak’ kitabında ise bu kez masal tipine odaklandım. Teorik/akademik bir kitap değil lakin yaptığım iş bir benzeri bir güzergâhı takip ediyor. Kenarda kalan bir karakterin gözünden masal tekrar anlatıldığında bir daha birebir sonuca mı ulaşırız veya hakikat birebir biçimde mi gözükür? Güç münasebetleri masallara nasıl sirayet eder? Masallar üzerinden geçmişle nasıl hesaplaşılır?
Kitapta çocukken okuduğunuz masalların büyüdükçe keyif vermediğini, hatta rahatsız ettiğini söylüyorsunuz. Lakin bu durum daha sonradan değişiyor. sebebini, nasılını sizden dinleyebilir miyiz?
Sanıyorum bu benim yaş grubumdaki bir epeyce insanın yaşadığı bir durum. Çocukluğumdan kalan kitapları kendi çocuklarıma okuyorum. Okurken rahatsız oluyorum. Biz bunlarla mı büyüdük? Biliyorum, bir biçimde yolumuzu bulduk. Fakat bir daha de kimi kıssalar ve masallar istismar örnekleri ile dolu. Kızların bir odaya kapatılması ve daha sonra zorla evlendirilmesi keyifli son sayılabiliyor, siyahlar ve bayanlar mütemadiyen hakir görülüyor. Kimi kitaplarsa tümüyle didaktik, macerasız. “Geçmişten gelen ne var ise damıtılmıştır, bilgeliktir” diye düşünmüyorum. Nasıl köleliği bugün kabul etmiyorsak, köleliğe dayalı toplumların masallarını da tümüyle kabul etmek zorunda değiliz. Lakin yalnızca bugünün paha yargılarına bakılırsa hareket edelim de demiyorum. Bunun meselelerini anlatıyorum. Ortadaki o tansiyonu üretken bir biçimde kullanmaya çalışıyorum.
Kıssalar kıymetli. Zira kıssalarla düşünüyor, öykülerle hissediyoruz. Beni de bu yola geri döndüren tesadüfen dinlediğim bir masal oldu. Çok net hatırlıyorum, dinlerken içimden adeta bir elektrik akımı geçti. Kitabın birinci kısmında de bu masalı kullandım: Kırmızı Başlıklı Kız! Lakin bildiğiniz üzere bitmiyor. Şunu demeye çalışıyorum: Bu kadar tesirli bir aracı, bu biçimde varlıklı bir kültürü niçin terk edelim? O yüzden farklı masallar-hikâyeler anlatmak veyahut masalları farklı anlatmak mümkün mü diye düşünmeye başladım. Sonu prensesliğe veya sultan olmaya açılmayan; hayatta öteki maksatların da olabildiği güçlendirici öyküler nasıl anlatılır? Buradan hareketle kitapta yalnızca masal uydurmanın yollarını değil, güzelimize gitmeyen masalları nasıl değiştirebileceğimizi de gösteriyorum.
Masallarla Konuşmak, Sezai Ozan Zeybek, 192 syf., Nito Kitap, 2021.
‘KURTLARI VEJETARYEN YAPARAK MEMNUN SONLARA ULAŞMIYORUM’
“Masalların sonunu değiştirip bir daha anlatmak” kulağa birinci çalındığında bir “popüler kültür” işi üzere geliyor, en azından bende bu biçimde bir çağrışımı var. Fakat kitabınızı okumaya başlar başlamaz bu durum değişiyor. Berbatların onları anlayıp sevince uyguna dönüştüğü, tüm karakterlerin birebir anda memnun olduğu toz pembe dünyalar kurmuyorsunuz. bir daha yazdığınız masallarda uygunluk de var, kötülük de. Bir de üstte bahsetmiş olduğuniz üzere, ana karakterleri değiştirmeniz, masalı oburunun gözünden açmanız var. Bu fazlaca önemsediğiniz bir şey diye anlıyorum.
söylemiş olduğiniz üzere, kitapta masalları “zararsız” hâle getirmeye çalışmıyorum. Kurtları vejetaryen yaparak kestirme keyifli sonlara ulaşmıyorum. Kitaptaki masallarda kötülükler var, çekememezlik var, ihtiras var, güç var, zorbalık var. Hatta kimi masalların memnun sonla bitmeyebileceğini argüman ediyorum. Çünkü olumsuz hislere da gereksinimimiz var. Yüzleşebilmemiz için açığa çıkmaları, görünür olmaları gerekiyor. Bu hislerle ırkçılığa bulaşmadan, cinsiyetçiliğe batmadan nasıl hâlleşebiliriz? Bu sırada dinleyicilerimizi, bilhassa de çocuklarımızı nasıl güçlendirebiliriz? Derdim bu.
Masalı başkasının gözünden anlatmak da bu biçimde bir karşıt yüz etme eforu. Bir Macar masalını alıp oradaki iki farklı karakterin öyküsünü anlatıyorum. Birinci masalın kahramanı, ötekinin gözünden anlatılınca o kadar da “kahraman” üzere gözükmüyor. Derdim masallar yoluyla işte bu gri bölgeleri konuşabilmek.
Masallarda coşkulu bir lisan ve mahallî ağızlardan sözler, kavramlar kullanıyorsunuz. Büyüklerimden duyduğum lakin şu anki ömrümde kullanmadığım fazlaca sayıda sözcüğe kavuştum bu vesileyle. Onlardan biri epeyce sevdiğim dinelmek… Bir öteki masalda ise bugün bir epeyce kişinin tahminen de hiç görmediği kirmandan bahsediyorsunuz. Bunlar, masalların kültürün taşıyıcısı olduğuna dair muazzam örnekler. Çocukların bu sözlere ya da kavramlara yaklaşımı nasıl oluyor? Sorup ne olduğunu öğrenmeye çalışanlar çıkıyor mu?
Evvel iki masalını alıp tekrar yorumladığım, 2018’de kaybettiğimiz Hasan Latif Sarıyüce’yi buradan anmak istiyorum. Onun lisanındaki zenginliği, coşkuyu ve sadeliği bir nebze yansıtabildiysem ne keyifli bana! Çocuklar masaldaki tüm sözleri bilmeseler de manasını bağlamdan çıkarabiliyorlar. Yetişkinlerden farklı değiller. Yabancı lisandaki bir kelimeyi bilmesek de biz de cümleden ne dendiğini çıkarabiliyoruz. Sordukları vakit içinder da oluyor. Veyahut kimi vakit ben durup “Bu ne demek biliyor musunuz?” diye soruyorum. Masallar lisanı zenginleştirmenin hoş yollarından biri. Çocukların bir tık zorlanmasında bence hiç badire yok. aslına bakarsan maceranın ortasında onlar bunu bir zorluk olarak hayatıyor.
Kitapta beni etkileyen ve günümüzde yokluğunu fazlaca derinden hissettiğim bir şey var: Berbat karakteri anlamaya, onunla empati kurmaya çalışma eforunun onu aklamaya dönüşmemesi… Bunu biraz açalım isterim.
bir daha üniversitede verdiğim derslerden gelen bir uğraş bu: Anlamak zorundayız! Irak’ta, Suriye’de yaşananları, bu ülkede olan bitenleri, onca zalimliği konuşuyoruz ve tüm bunları anlamak zorundayız. Lakin anlamak affetmek manasına gelmiyor. Daha fazla berbatlığın şahıslarla hudutlu olmadığını, bir müddetç ortasında kök saldığını gorebilmeye yarıyor. O yüzden zalimliği ortaya çıkaran şartları ve geçmişi etüt etmekle yükümlüyüz. Masallar tarihin yerine olağan olarak ki geçemez. Fakat bu problemleri konuşmak için yeni kapılar açabilir. Hataların üstünü örtmeyen, fakat karşıdakini tek boyutlu bir berbatlığa de hapsetmeyen masallar anlatılabilir mi? O manada yalnızca makûs kalpli sultanları değil, devletin başına geçip uygun kalmaya çalışanları da sorguluyorum. Bunu da çocuklarla konuşabileceğimiz bir lisanda yapmaya çaba ediyorum.
Bayanların alınıp satıldığı, kral ya da prens üzere karakterler tarafınca zorla alıkonulduğu ve tüm bunların kıssada küçük bir detay üzere kaldığı masalların oldukçaluğuna dikkat çekiyorsunuz. Bayanların rolleri ile adamların rolleri içinde da keskin bir çizgi var. Bunun bir yansıması epey severek okuduğum ‘Alev Masalı’nda da var. Bu masalın birinci ve ikinci anlatımında cinsiyet rolleri nasıl tartışılıyor?
‘Alev Masalı’ bir sohbetin sonunda ortaya çıktı. Güya cinsiyet rollerinin olmadığı bir masal anlatmıştım. İsimler muğlaktı. Türkçede cinsiyet tarifleri (she/he) olmadığı için cinsiyeti saklamak kolay. Lakin bir tanıdığım, isimler muğlak olsa da öyküdeki kahramanın davranışlarının “erkeksi” olduğuna dikkatimi çekti: Anne babaya rest çekip maceraya atılmak, başını alıp özgürce seyahat etmek bile (istisnaları olmakla birlikte) ne yazık ki hâlâ cinsiyetli. Yani kahramanın ismini muğlak bırakınca cinsiyet eşitsizliği kaybolmuyor. O yüzden ‘Alev Masalı’nı yazdım. Cinsiyet rollerini saklamayıp sahiplenen, hatta öne çıkaran bir öykü uydurdum. Babasının korumak ismine daima müdahale ettiği bir kızın büyüme ve güçlenme öyküsünü anlattım. Yazarken de aklımda kendi kızım vardı. Sonu evlilikle, prenses olmakla, sonsuza kadar keyifli yaşamakla bitmeyen bir masal çıktı ortaya. Çok daha farklı masallar anlatmak; muğlaklığın, geçişliliğin ve dönüşümün ağır bastığı maceralar üretmek mümkün. Masallar bu manada epey verimli bir yer sunuyor. Özetle cinsiyet rollerini bilakis çevirmekten veya cinsiyetsiz masallar yazmaktan epeyce daha fazlası yapılabilir. Üstelik bu kapılar eski masallarda açıkmış esasen. bir daha oralara dönüp, elekten geçirip bugüne taşıyabiliriz. Keşke birileri el atsa da bunlara odaklanan bir kitap yazsak.
Eklemek istedikleriniz var mı?
Kitabın beş çizeri var. Üstelik bunlardan biri 13 yaşında. Masalları hayallerinde canlandırıp kağıda döktüler. Her kısımda bu biçimde 2-3 tane çizim bulunuyor. Müsaadenizle isimlerini saymak ve kendilerine bir daha teşekkür etmek istiyorum: Canan Barış, Elif Meryem Aktaş, daha evvel de birlikte çalıştığımız Esra Uçmak, Sevde Uçmak ve Seda Antlı. Bir de inanılmaz bir emek vermiş editör takımını anmam gerekiyor. Saatlerce söz kelime çalıştık diyebilirim. Kitap o manada sıradan büyük bir grup çalışmasının eseri. Umuyorum okuyanların hayatına hoşluklar katar.
Nito Yayınları’ndan çıkan ‘Masallarla Konuşmak’, farklı coğrafyalara ve devirlere ilişkin masalları öbür sonlarla anlatıyor. Bunu yaparken ana karakterleri değiştirerek ötekilerin kıssasına de kapı açıyor. Masallara ve masal anlatıcılığına dair bir tartışmayı da içeren kitap, kendi masalını anlatmak isteyenlere yol gösteren, tekerlemeler ve müzikler sunan bir kılavuz niteliği taşıyor. 2017 yılından bu yana masal yazan ve anlatan Zeybek’le, yeni kitabı ‘Masallarla Konuşmak’ üzerine söyleştik.
‘ESKİ MASALLARIN BİRÇOK ÇOCUKLAR İÇİN DEĞİLDİ’
Son senelerda masallara olan ilgi arttı. Sadece çocuklar değil yetişkinler de düzgün birer masal okuyucusu oldu. Masala olan ilginin artmasının ve masalların farklı yaş kümeleri içinde tanınan hale gelmesinin sebebi ne olabilir?
Eski masalların birçok çocuklar için değildi esasen. Televizyon öncesi vakit içinderda türküler ve masallar etrafında buluşuluyordu. Masalın çocukla özdeşleşmesi gorece geç bir tarihte gerçekleşti. ‘Binbir Gece Masalları’na bakın örneğin: İnsanların kadim ihtiraslarıyla, ihanetle, erotizmle, hattâ tecavüz öyküleriyle dolu. Çocuk masalı değiller. Romanların ve görsel kültürün baskın çıkmasıyla masallar ikinci plana düştü ve çocuk edebiyatına tenzil edildi. Artık epeyce maharetli masalcıların lisanından süzülerek bir daha gündeme geliyorlar. Lakin aslında daima buradaydılar.
‘Masallarla Konuşmak’ kitabının muharriri Sezai Ozan Zeybek, masalların sıkıntı hususları konuşmaya imkan veren bir kapı açtığını söylüyor.
‘MASAL ANLATICILIĞI EKRAN DIŞINDAKİ FAALİYET REPERTUARIMIZI ÇEŞİTLENDİRMENİN BİR YOLU”
Sizin masallara ilginizin şahsi bir niçini var mı pekala?
Evet, var. O da ekrandan uzak durma çabası. Kendi adıma ekran tarafınca yutulmuş üzere hissediyorum. İşim orada, cümbüş orada, müzik orada, arkadaşlarım orada, ailem orada… Yerimden bile kalkmadan o faaliyetten bu faaliyete geçebiliyorum. İçerik manasında büyük bir çeşitlilik varmış üzere gözüküyor fakat araçlarımız hâlâ fazlaca kısıtlı. Uzaydan biri gelse ve bizi incelese, saatlerce tek bir noktaya bakan bir cins görür ve bizi bir çok tuhaf bulur. Bu ömür hali çocuklara da sirayet ediyor hâliyle. Masallar, bilhassa de masal anlatıcılığı ekran haricindeki faaliyet repertuarımızı çeşitlendirmenin bir yolu.
Kitabın ortasında masalların tarihî süreci, öğeleri, dikkati canlı tutmak için masala eklenebilecek tekerlemeler, müzikler, hatta notalar üzere epey çeşitli bilgiler var. Kitap bir yandan da masal anlatma rehberi, o denli değil mi?
Evet. İçinde masallar da var. Fakat masal külçeşidini ve kelamlı kültürü zenginleştirmenin yolu, “İşte masallar burada, anlatın!” demek olamaz. Dileğim, insanların lisanlarından ve gönüllerinden süzerek kendi masallarını anlatabilmeleri. Buna yönelik tavsiyeler, temel öykü formları hakkında bilgiler veriyorum. Lakin kitabın öteki bir kaygısı daha var. Mevt, irade, ölçülü olmak, güce meyletmemek, cinsiyet eşitsizliği üzere hususları masallar etrafında nasıl ele alabiliriz, onları göstermeye çalışıyorum. Bunu da bu biçimde ders veren öykülerle değil; maceralı, inişli çıkışlı, müzikli, eğlenceli masallarla yapabileceğimizi savunuyorum. Örnekler gösteriyorum. Maksat, profesyonel masal anlatıcısı olmak değil, yüz yüze bağlantısı çoğaltmak.
‘SATIN ALMANIZ GEREKMİYOR, YÜZ YÜZE BAKMANIZI SAĞLIYOR’
Pekala masal anlatıcılığına niye muhtaçlığımız var?
Zira masal anlatmak epey ucuz. Satın almanız gerekmiyor. Yüz yüze bakmamızı sağlıyor, topluluk kuruyor. Meskende zorlanan anne-babalara ekran dışı bir faaliyet imkânı veriyor. Şiddetli hususları konuşmak için kapılar açıyor. Hayal gücünü tetikliyor. Çocukları memnun ediyor. Yetişkinleri de memnun ediyor. Her anlatımla birlikte kelamlı kültürün bu muazzam kaynağı daha da zenginleşiyor.
‘MASALLAR ÜZERİNDEN GEÇMİŞLE NASIL HESAPLAŞILIR’
Birinci masal kitabınız ‘Kırmızı’nın Mirası’ 2017 yılında çıktı. Akabinde dört masal kitabı daha geldi. Yeni kitabınız ‘Masallarla Konuşmak’, 2017 yılından bu yana bu yolda edindiğiniz tecrübeleri ve kendinizi ortasında bulduğunuz tartışmaları da içeriyor diyebilir miyiz?
Mutlaka o denli. Bir sürü farklı kaynağı birleştirdim diyebilirim. Berlin’de bir üniversitede öğretim üyesiyim. İşim gereği yalnızca masallar hakkında değil, kıssa anlatıcılığının ve tarih yazımının yordamları üstüne de okuyorum. Eleştirel sosyoloji de tarih de öyküleri farklı aktörlerin gözünden okuyarak var olan baskın kalıpları bozma uğraşı. Kendi çalışma alanımda yazdığım kitapta da (‘Türkiye’nin Yakın Tarihinde Hayvanlar: Toplumsal Bilimleri İnsan Olmayanlara Açmak’) misal bir iş yaptım aslında: Farklı varlıkları merkeze alarak Türkiye’nin yakın tarihinin kimi fasıllarını tekrar anlattım. Kentleşmeyi köpeklerle, devlet şiddetini koyunlarla, endüstriyel tarıma geçişi solucanlarla…
‘Masallarla Konuşmak’ kitabında ise bu kez masal tipine odaklandım. Teorik/akademik bir kitap değil lakin yaptığım iş bir benzeri bir güzergâhı takip ediyor. Kenarda kalan bir karakterin gözünden masal tekrar anlatıldığında bir daha birebir sonuca mı ulaşırız veya hakikat birebir biçimde mi gözükür? Güç münasebetleri masallara nasıl sirayet eder? Masallar üzerinden geçmişle nasıl hesaplaşılır?
Kitapta çocukken okuduğunuz masalların büyüdükçe keyif vermediğini, hatta rahatsız ettiğini söylüyorsunuz. Lakin bu durum daha sonradan değişiyor. sebebini, nasılını sizden dinleyebilir miyiz?
Sanıyorum bu benim yaş grubumdaki bir epeyce insanın yaşadığı bir durum. Çocukluğumdan kalan kitapları kendi çocuklarıma okuyorum. Okurken rahatsız oluyorum. Biz bunlarla mı büyüdük? Biliyorum, bir biçimde yolumuzu bulduk. Fakat bir daha de kimi kıssalar ve masallar istismar örnekleri ile dolu. Kızların bir odaya kapatılması ve daha sonra zorla evlendirilmesi keyifli son sayılabiliyor, siyahlar ve bayanlar mütemadiyen hakir görülüyor. Kimi kitaplarsa tümüyle didaktik, macerasız. “Geçmişten gelen ne var ise damıtılmıştır, bilgeliktir” diye düşünmüyorum. Nasıl köleliği bugün kabul etmiyorsak, köleliğe dayalı toplumların masallarını da tümüyle kabul etmek zorunda değiliz. Lakin yalnızca bugünün paha yargılarına bakılırsa hareket edelim de demiyorum. Bunun meselelerini anlatıyorum. Ortadaki o tansiyonu üretken bir biçimde kullanmaya çalışıyorum.
Kıssalar kıymetli. Zira kıssalarla düşünüyor, öykülerle hissediyoruz. Beni de bu yola geri döndüren tesadüfen dinlediğim bir masal oldu. Çok net hatırlıyorum, dinlerken içimden adeta bir elektrik akımı geçti. Kitabın birinci kısmında de bu masalı kullandım: Kırmızı Başlıklı Kız! Lakin bildiğiniz üzere bitmiyor. Şunu demeye çalışıyorum: Bu kadar tesirli bir aracı, bu biçimde varlıklı bir kültürü niçin terk edelim? O yüzden farklı masallar-hikâyeler anlatmak veyahut masalları farklı anlatmak mümkün mü diye düşünmeye başladım. Sonu prensesliğe veya sultan olmaya açılmayan; hayatta öteki maksatların da olabildiği güçlendirici öyküler nasıl anlatılır? Buradan hareketle kitapta yalnızca masal uydurmanın yollarını değil, güzelimize gitmeyen masalları nasıl değiştirebileceğimizi de gösteriyorum.
Masallarla Konuşmak, Sezai Ozan Zeybek, 192 syf., Nito Kitap, 2021.
‘KURTLARI VEJETARYEN YAPARAK MEMNUN SONLARA ULAŞMIYORUM’
“Masalların sonunu değiştirip bir daha anlatmak” kulağa birinci çalındığında bir “popüler kültür” işi üzere geliyor, en azından bende bu biçimde bir çağrışımı var. Fakat kitabınızı okumaya başlar başlamaz bu durum değişiyor. Berbatların onları anlayıp sevince uyguna dönüştüğü, tüm karakterlerin birebir anda memnun olduğu toz pembe dünyalar kurmuyorsunuz. bir daha yazdığınız masallarda uygunluk de var, kötülük de. Bir de üstte bahsetmiş olduğuniz üzere, ana karakterleri değiştirmeniz, masalı oburunun gözünden açmanız var. Bu fazlaca önemsediğiniz bir şey diye anlıyorum.
söylemiş olduğiniz üzere, kitapta masalları “zararsız” hâle getirmeye çalışmıyorum. Kurtları vejetaryen yaparak kestirme keyifli sonlara ulaşmıyorum. Kitaptaki masallarda kötülükler var, çekememezlik var, ihtiras var, güç var, zorbalık var. Hatta kimi masalların memnun sonla bitmeyebileceğini argüman ediyorum. Çünkü olumsuz hislere da gereksinimimiz var. Yüzleşebilmemiz için açığa çıkmaları, görünür olmaları gerekiyor. Bu hislerle ırkçılığa bulaşmadan, cinsiyetçiliğe batmadan nasıl hâlleşebiliriz? Bu sırada dinleyicilerimizi, bilhassa de çocuklarımızı nasıl güçlendirebiliriz? Derdim bu.
Masalı başkasının gözünden anlatmak da bu biçimde bir karşıt yüz etme eforu. Bir Macar masalını alıp oradaki iki farklı karakterin öyküsünü anlatıyorum. Birinci masalın kahramanı, ötekinin gözünden anlatılınca o kadar da “kahraman” üzere gözükmüyor. Derdim masallar yoluyla işte bu gri bölgeleri konuşabilmek.
Masallarda coşkulu bir lisan ve mahallî ağızlardan sözler, kavramlar kullanıyorsunuz. Büyüklerimden duyduğum lakin şu anki ömrümde kullanmadığım fazlaca sayıda sözcüğe kavuştum bu vesileyle. Onlardan biri epeyce sevdiğim dinelmek… Bir öteki masalda ise bugün bir epeyce kişinin tahminen de hiç görmediği kirmandan bahsediyorsunuz. Bunlar, masalların kültürün taşıyıcısı olduğuna dair muazzam örnekler. Çocukların bu sözlere ya da kavramlara yaklaşımı nasıl oluyor? Sorup ne olduğunu öğrenmeye çalışanlar çıkıyor mu?
Evvel iki masalını alıp tekrar yorumladığım, 2018’de kaybettiğimiz Hasan Latif Sarıyüce’yi buradan anmak istiyorum. Onun lisanındaki zenginliği, coşkuyu ve sadeliği bir nebze yansıtabildiysem ne keyifli bana! Çocuklar masaldaki tüm sözleri bilmeseler de manasını bağlamdan çıkarabiliyorlar. Yetişkinlerden farklı değiller. Yabancı lisandaki bir kelimeyi bilmesek de biz de cümleden ne dendiğini çıkarabiliyoruz. Sordukları vakit içinder da oluyor. Veyahut kimi vakit ben durup “Bu ne demek biliyor musunuz?” diye soruyorum. Masallar lisanı zenginleştirmenin hoş yollarından biri. Çocukların bir tık zorlanmasında bence hiç badire yok. aslına bakarsan maceranın ortasında onlar bunu bir zorluk olarak hayatıyor.
Kitapta beni etkileyen ve günümüzde yokluğunu fazlaca derinden hissettiğim bir şey var: Berbat karakteri anlamaya, onunla empati kurmaya çalışma eforunun onu aklamaya dönüşmemesi… Bunu biraz açalım isterim.
bir daha üniversitede verdiğim derslerden gelen bir uğraş bu: Anlamak zorundayız! Irak’ta, Suriye’de yaşananları, bu ülkede olan bitenleri, onca zalimliği konuşuyoruz ve tüm bunları anlamak zorundayız. Lakin anlamak affetmek manasına gelmiyor. Daha fazla berbatlığın şahıslarla hudutlu olmadığını, bir müddetç ortasında kök saldığını gorebilmeye yarıyor. O yüzden zalimliği ortaya çıkaran şartları ve geçmişi etüt etmekle yükümlüyüz. Masallar tarihin yerine olağan olarak ki geçemez. Fakat bu problemleri konuşmak için yeni kapılar açabilir. Hataların üstünü örtmeyen, fakat karşıdakini tek boyutlu bir berbatlığa de hapsetmeyen masallar anlatılabilir mi? O manada yalnızca makûs kalpli sultanları değil, devletin başına geçip uygun kalmaya çalışanları da sorguluyorum. Bunu da çocuklarla konuşabileceğimiz bir lisanda yapmaya çaba ediyorum.
Bayanların alınıp satıldığı, kral ya da prens üzere karakterler tarafınca zorla alıkonulduğu ve tüm bunların kıssada küçük bir detay üzere kaldığı masalların oldukçaluğuna dikkat çekiyorsunuz. Bayanların rolleri ile adamların rolleri içinde da keskin bir çizgi var. Bunun bir yansıması epey severek okuduğum ‘Alev Masalı’nda da var. Bu masalın birinci ve ikinci anlatımında cinsiyet rolleri nasıl tartışılıyor?
‘Alev Masalı’ bir sohbetin sonunda ortaya çıktı. Güya cinsiyet rollerinin olmadığı bir masal anlatmıştım. İsimler muğlaktı. Türkçede cinsiyet tarifleri (she/he) olmadığı için cinsiyeti saklamak kolay. Lakin bir tanıdığım, isimler muğlak olsa da öyküdeki kahramanın davranışlarının “erkeksi” olduğuna dikkatimi çekti: Anne babaya rest çekip maceraya atılmak, başını alıp özgürce seyahat etmek bile (istisnaları olmakla birlikte) ne yazık ki hâlâ cinsiyetli. Yani kahramanın ismini muğlak bırakınca cinsiyet eşitsizliği kaybolmuyor. O yüzden ‘Alev Masalı’nı yazdım. Cinsiyet rollerini saklamayıp sahiplenen, hatta öne çıkaran bir öykü uydurdum. Babasının korumak ismine daima müdahale ettiği bir kızın büyüme ve güçlenme öyküsünü anlattım. Yazarken de aklımda kendi kızım vardı. Sonu evlilikle, prenses olmakla, sonsuza kadar keyifli yaşamakla bitmeyen bir masal çıktı ortaya. Çok daha farklı masallar anlatmak; muğlaklığın, geçişliliğin ve dönüşümün ağır bastığı maceralar üretmek mümkün. Masallar bu manada epey verimli bir yer sunuyor. Özetle cinsiyet rollerini bilakis çevirmekten veya cinsiyetsiz masallar yazmaktan epeyce daha fazlası yapılabilir. Üstelik bu kapılar eski masallarda açıkmış esasen. bir daha oralara dönüp, elekten geçirip bugüne taşıyabiliriz. Keşke birileri el atsa da bunlara odaklanan bir kitap yazsak.
Eklemek istedikleriniz var mı?
Kitabın beş çizeri var. Üstelik bunlardan biri 13 yaşında. Masalları hayallerinde canlandırıp kağıda döktüler. Her kısımda bu biçimde 2-3 tane çizim bulunuyor. Müsaadenizle isimlerini saymak ve kendilerine bir daha teşekkür etmek istiyorum: Canan Barış, Elif Meryem Aktaş, daha evvel de birlikte çalıştığımız Esra Uçmak, Sevde Uçmak ve Seda Antlı. Bir de inanılmaz bir emek vermiş editör takımını anmam gerekiyor. Saatlerce söz kelime çalıştık diyebilirim. Kitap o manada sıradan büyük bir grup çalışmasının eseri. Umuyorum okuyanların hayatına hoşluklar katar.