Edip Yeşil
Araştırmacı müellif Müslüm Kabadayı’nın ‘Farklı Coğrafyada Üretenler’ isimli anlatı kitabı ve ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ isimli hikaye kitabı Klaros Yayınları tarafınca yayımlandı.
“Dünya genelinde başat sorun olarak bedellendirilen göç ve göçmenliğin bugün birincil sorumlusu kapitalist-emperyalist sistemdir. Şayet Irak’a, Suriye’ye, Afganistan’a ABD’nin başını çektiği bu sistem işgali ve savaşı dayatmamış, bu ülkelerdeki güç, tarihî ve kültürel, hatta uyuşturucu kaynaklarını sömürmemiş olsaydı, bugün Türkiye’de resmi kayıtlara nazaran 6 milyonu, gerçek sayılarla 8 milyonu aşkın göçmen olmayacaktı. İkincil sorumlu olanlarsa, bu sistemin uşağı, taşeronu olan idareler, işbirlikçi sermayedir. Öbür sorumluların hissesi ise devede kulaktır” diyen Kabadayı ile kitap çalışmalarını, göç ve göçmenlik olgusunu konuştuk.
Müslüm Kabadayı
1999’dan bu yana yayımlanmış 19 kitabınız var. Biroldukça kentte söyleşi, panel ve sempozyuma katılarak bildiriler sundunuz. en çok da “emek edebiyatı” ile “göç edebiyatı” üzerinde durdunuz. Suriye, Ürdün, Lübnan, ABD, Almanya ve İsviçre’de kültür-edebiyatla ilgili sunumlar gerçekleştirdiniz. Lakin evvel her şeyin başladığı yere, Yayladağı’na gidelim…
Türkiye’nin en güneyinde yer alan Yayladağı, çocukluğumun geçtiği plato. Bu platonun bir yanında, tarlalarımızın bulunduğu Alacamağara’dan gördüğümüz ve Akdeniz’den yükselen mitolojik ismiyle Cacius, Arapların deyişiyle Cebel-i Akra, Türkçesiyle Keldağ var. Öteki yanında da küçük dağ ve dorukların içinde konseyi köyler ve köylülerin tütün, tahıl, zeytin, meyve-sebze üretimi yaptıkları tarlalarla bahçeler yer alır. ötürüsıyla küçük meta üretimi yapılan Yayladağı coğrafyasında geçim güç olduğundan, bilhassa 1960’tan daha sonra Antakya-İskenderun’la yurt dışına göç hızlanmıştır. Yayladağı’nda kalan toprağa bağlı beşerler da ekmeğini taştan çıkarırlarken, okumaktan öbür imkanları bulunmayanlar da eğitim dünyasında yol almışlardır. Komşu köyümüz Hisarcık’tan yetişen şair Ali Büyük vd. Köy Enstitülüler başta olmak üzere Yayladağlı eğitimciler ülkenin her tarafına dağılmışlardır. Onlardan biriyim ben de. Düziçi Köy Enstitüsü’nün devamı olan İlköğretmen Okulu’nda parasız yatılı okuma imkanı bulamasaydım, eğitim-edebiyat-sanat ve toplumsal-sınıfsal çabada bugüne kadar yürüdüğüm yola tahminen de hiç çıkamazdım.
‘YAŞAMDAN BESLENMEYEN HİÇBİR YAPIT, NİYET VE GÖRÜŞ GELECEĞE TAŞINAMAZ’
Gerek hikaye, anı gerekse başka çeşit metinlerinizde hayatla içe içe, ömürden beslenen bir muharrir profili görüyoruz. Adeta ömrün atardamarı üzere… Bu şuurlu bir tercih mi? “Halkçağı” Ali Aziz’i de besleyen bir coğrafyanın kesimi olmanın katkısı var mı?
“yaşamın atardamarı” saptaman hayli yerinde Edip dostum. Bu senin için de geçerli bir durum. Zira biz, gerçekçi edebiyatın, sanatın toplumcu damarını sürdüren insanlarız. Ömürden beslenmeyen, hareketle deneyimlenip bir daha ve daha gelişkin olarak üretilmeyen hiç bir yapıt, niyet ve görüş geleceğe taşınamaz. Bu diyalektiği insanın evriminde ve toplumların gelişmeninde de görürüz. Edebiyatımızda Nâzım Hikmet’ler gerçekçi sanatın toplumcu damarını beslemeselerdi, Ali Yüce’ler ‘Halk Çağı’nı yazamazdı; Ali Aziz ‘Şeytanistan’ romanını yazmasaydı, ben o toprakları bir daha yoğurup toplumcu gerçekçi hikayeler üretemeyebilirdim. bu biçimdece ‘Salkım Saçak Keldağ’dan başlayarak coğrafyamızın hikaye tomurcuklarını, ulusal ve kozmik edebiyatın bahçesinde çiçek açtıramazdım. Yaprak dökmeyen ağacın olmadığı topraklar, çoraklaşır. Bu açıdan Doğu Akdeniz coğrafyamız, zeytin ve defnesiyle çoraklaşmayacaktır. Bu coğrafyanın insanı da Sabahattin Yalkın’ın imgeleştirdiği ‘A-ş-kdeniz’iyle yüreğini harlayacaktır.
Her dem üreten insanların yetiştiği toplumlarda da kimse kimsenin önünü kesmez. Ortakça üretmeyi ve paylaşarak çoğaltmayı memnunluk kaynağı olarak görür. Bu hedefle üretiyor olmaktan daima sevinç duydum; yapıtlarımızın niteliği ve geleceğe taşınmasını ise, diğerlerinin takdirine ve vaktin diyalektiğine bırakıyorum.
Farklı Coğrafyalarda Üretenler, Müslüm Kabadayı, 318 syf., Klaros Yayınları, 2021.
Son iki yapıtınız üzerinden devam edelim. ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ isimli hikaye ve ‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ isimli söyleşi, röportajlardan oluşan iki kitap… Önasya Hikayeleri olarak isimlendirilen kitabınızda yer alan ve bununla birlikte kitaba ismini veren hikayenizde göç olgusu var. Aylan Bebek’in kıyıya vuran cansız vücudu geliyor akıllara. Coğrafya mukadderat midir?
Dünya genelinde başat sorun olarak bedellendirilen göç ve göçmenliğin bugün birincil sorumlusu kapitalist-emperyalist sistemdir. Şayet ABD’nin başını çektiği bu sistem, Irak’a, Suriye’ye, Afganistan’a işgali ve savaşı dayatmamış; bu ülkelerdeki güç, tarihî ve kültürel, hatta uyuşturucu kaynaklarını sömürmemiş olsaydı, bugün Türkiye’de resmi kayıtlara göre 6 milyonu, gerçek sayılarla 8 milyonu aşkın göçmen olmayacaktı. İkincil sorumlu olanlarsa, bu sistemin uşağı, taşeronu olan idareler, işbirlikçi sermayedir. Öbür sorumluların hissesi ise devede kulaktır.
‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ isimli kitabımda söyleşi yaptığım 20 kişinin, edebiyat-sanat-eğitim-bilim alanlarında kendilerini var eden üretici-yaratıcı beşerler olduğunu belirterek, daha fazlaca siyasi baskılar niçiniyle ülkeyi terk ettiklerinin altını çizeyim. ‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’, bir söyleşi-röportaj kitabı olmakla birlikte “Giriş” kısmında ileri sürdüğüm bir tezi var: “Nasıl ki tarihin değişik periyotlarında Fergana Vadisi’ndeki, Soğdlardaki, Mezopotamya’daki, Fenikelilerdeki, Maya’daki gelişkin kültür ortamını, o periyotların göçmen kavimlerinin kaynaşması gerçekleştirdiyse, geleceğin ‘ortak ömür kültürü’nü de ‘yaratıcı-üretici göçmenler’ hayata geçirebilir.” Bu açıdan baktığımızda, farklı coğrafyalardan ülkemize mecburî ya da isteyerek göç edenler içinde bu özellikleri bulunan “yaratıcı-üretici insanlar”ı gecikmeden bulmalı, onlarla “ortak hayat kültürü ortamları” oluşturarak göçmen düşmanlığının önüne geçecek ve göçmenlerin de ne yapmaları gerektiği konusunda örnek teşkil edecek aktiflikleri başlatmalıyız.
İbni Haldun’un “Coğrafya kaderdir” kelamının olgusal açıdan gerçekliğinden kelam edebiliriz. Fakat, yaratıcı-üretici beşerler olgulara teslim olmazlar. Coğrafyanın yazgısını muharrirler. Bunun randımanı kısa periyotluk de olabilir, insanlığın mukadderatını değiştirecek güçte ve uzun erimde de gerçekleşebilir.
”FARKLI COĞRAFYALARDA ÜRETENLER’İN İKİ TEMEL EMELİ VAR’
Göç olgusundan devam edelim. ‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ kitabınızda gerek siyasi gerek ekonomik, gerekse farklı niçinlerle Avrupa’ya göç etmek zorunda kalan ve göç ettiği yerde yaşama tutunma, üretme gayretinde olan Türkiyeli müellif, sanatçı, aktivistlerle söyleşi ve röportajlar gerçekleştirmişsiniz. Bunu yaparken nelerle karşılaştınız?
Çağrıyı gönderdiğim 40 şahıstan 32’si olumlu cevap verdi. Bunun üzerine 13 sorudan oluşan bir metin gönderdim kendilerine. Kimileri, soruları gördükten daha sonra vazgeçti. Kimileri da vakit içindema açısından uygun olmadığını bildirdi. “Kimler yer alacak?” diye soran da oldu, “Türkiye’ye kesin dönüş yaptım” diyen de… Davet metninde ileri sürdüğüm şartlardan biri hala yurt haricinde yaşıyor olmaktı zira. Yurda dönen ya da iki coğrafyada da hayatını sürdürenlerin sayısı pek fazla “yaratıcı-üretici göçmenler” içinde.
Bu kitabın emelini da şu biçimde özetledim “Önsöz”de: “Bu çalışmanın iki temel gayesi var. Birincisi, kitapta yer alanların göç pratikleriyle geleceğe tecrübeler aktarmak. Bilhassa emsal durumu yaşayan ya da yaşayacak olanların, bu tecrübelerden yararlanmalarını sağlamak. İkincisi de, bu biçimdesine mücadeleci ve üretken insanları kaybeden ülkelerin, bilhassa idare biçimlerini sorgula(t)mak, ötürüsıyla yeni “beyin göçü”nün önüne geçilmesi için uyarıcı-sorgulayıcı olmak. bununla birlikte göç alan ülkelerin ve onların bağlı olduğu Birleşmiş Milletler vd. kuruluşların, bu tecrübelerde görülen eksiklik ve yanlışlarını, ertelemeksizin düzeltmeleri gerektiğine dikkat çekmek.”
bir daha Hayal Kurabilmek, Müslüm Kabadayı, 93 syf., Klaros Yayınları, 2021.
Kendi coğrafyasını terk etmek zorunda kalanların öteki coğrafyalarda yaşadığı zorlukları, göçün yarattığı sarsıcı yalnızlık hissini iliklerine kadar hissettiklerine bir örnek, kitabınızda Murat Altunöz’le yaptığınız söyleşinin şu kısmında net görülüyor: “Eşim, 4 yaşındaki kızım ve yalnızca 3 gün nazaranbildiğim yeni doğmuş kızım Türkiye’deydi. Dönmek istedim tekraren lakin dönemedim. Kamp süreci bana bu ülkede epeyce kuvvetli olmayı, hayatı ve diğerini umursamamayı öğretti. Zira, beşerler yanımda intihar ederken, ben sırtımı dönüp onların ölmesini beklerdim; bunu çoğumuz yapardık. Zira, bir defa kırıldı mı insan dönüşü epey güç. Ben ailem için kulaklarımı kapatıp yalnızca ileriye baktım. İntiharlar olağan şeylerdi orada.” Siz de kitabın girişinde “Avrupa, ‘demokrasinin kalesi’ olup Avrupa ülkelerinde insan haklarına ve özgürlüklere büyük kıymet verildiği bir yanılsamadır” demişsiniz. Açar mısınız biraz?
Bu yanılsamayı açıklayacak epeyce örnek var kitapta. Alıntıladığın sevgili Murat Altunöz’ün anlatımı üzere fazlaca hikaye dinledim Avrupa’da. Dünya’da toplumsal demokrasinin kalesi olarak bilinen İsveç ve Norveç’teki silah fabrikalarından krallıkla yönetilen Önasya ülkelerine nasıl satışlar yapıldığından tutun da, Afrika ormanlarının nasıl Avrupa’ya kereste olarak taşındığına kadar… Sokaklarda, metrolarda yaşayanların sayısının giderek arttığı Avrupa ülkelerinde, bilhassa Hollanda’da uyuşturucu ve bayan ticaretinin kontrollü hür yapıldığından, müzeleri yağmalanan ülkelerin tarihi yapıtlarının sergilenmesine kadar… Norveç ve İsveç’in kuzeyinde yaşayan Saha halkının, Gröland’dakilerin nasıl dışlandığına dair öyküler derledim. Bu halkın toplumsal idareye iştirakinin daha yeni olduğunun da altını çizmek isterim.
Türkiye’den İsviçre’ye sürgün giden muharrir Halil Gündoğan’ın, mülteci kampında gündeme getirilen “uyulması zorunlu” ikazına ve birtakım yasaklara karşı geldiği için mültecilerin geri gönderildiği kampa çabucak sürgün edildiğini hatırlatmak isterim. Bu olay 2020’de gerçekleşti, Avrupa’nın savaş yüzü görmemiş demokrasi kalesi olan İsviçre’de. Öbür kelama gerek var mı bilemiyorum.
‘TOPLUM, YARATICI/ÜRETİCİ İNSANLARINI GÖÇERTİYORSA YOK OLMAYA MAHKUMDUR’
‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ kitabınızdaki söyleşilerden de anlaşıldığı üzere Avrupa şartlarının mülteciler, sürgünler için fazlaca sıkıntı olduğu tartışma götürmez. Ya çürüme ve yok olma ya da kendini kendinden bir daha üreterek yaratma, var olma hali. Müellif Mehmet Uzun’un da sıkça lisana getirdiği bir durum. Bu kitabın oluşma sürecinde Batı ülkelerine iltica etmiş fazlaca sayıda sanatçı, muharrir, aktivistle bir ortaya geldiniz, yakından gözlemleme bahtınız oldu. Gözlemlerinizi paylaşır mısınız?
Zorluklara karşı direnme gücüyle kolaya, rahatlığa teslim olma zayıflığı bireye göre değişiyor. Kitapta yer alanların hepsi “zorluklara karşı direnme gücü” öne çıkanlar. Bunların haricinde benim direkt görüştüğüm bireyler içinde “kolaya, rahata teslim olan” fazlaca az kişi vardı. Fakat diğerlerinden dinlediğim hikayelerde, senin altını çizdiğin “çürüme ve yok olma”nın bataklığına düşmüş şahıslar de az değildi.
Avrupa’da kara para aklama işlerine, uyuşturucu ve mafya bağlarına bulaşmış, çoluk çocuğunu terk etmiş, politik çabayı bırakıp tümüyle kendini ticarete vermiş insanlardan kelam ediyorsak, bunlar 1990 daha sonrası çoğalmış. niçinleri çok anlaşılır. Bir de gerek politik alakalar, gerekse etnik ve dinî kontaklar niçiniyle Avrupa ülkelerindeki fonlardan dayanak alarak yer, para tutanlar var. Ne yazık ki bunlar içinde yaratıcı-üretici özellikleriyle öne çıkıp daha sonradan o ülkelerdeki dernekleri, kurum ve kuruluşları kullananların varlığı, epeyce rahatsız edici. Burada temel tehlikeli olansa, bu çürümenin Türkiye’ye de yansıtılmasıdır. Bugün Türkiye’de üniversiteler başta olmak üzere birfazlaca alanda gerek akademisyenlerin projeci kesilmelerinde, gerekse dernek-sendika vb. örgütlerin fonlarla iş yapmalarında kelamını ettiğim Avrupa merkezli örgütlerin bu çürü(y/t)en yapılarının ve insanlarının büyük hissesi kelam konusudur.
Her insan ve toplum için risk taşıyan bir olgudan kelam edebiliriz. Şayet bir insan kendini ve alakalarını bir daha üretemiyorsa, tahıl akarı durmuş değirmen taşlarına misal. Kendini öğütmeye, parçalamaya başlar. Toplum da o denli; şayet gelişim dinamiklerini kesiyor, yaratıcı-üretici insanlarını göçertiyorsa çürümeye, yok olmaya mahkumdur. Bugün Türkiye’nin ortasında bulunduğu “çürüme ve çökme hali” bunun ne kadar tehlikeli olduğunu göstermektedir. Bu açıdan bakıldığında, ülkesiyle ve işçi halkıyla bağını güçlendirenler hem kendilerini üretmişler, yapıtlar vermişler tıpkı vakitte lisan bildikleri ve fazlaca araştırdıkları için evvelde ülkedeki münasebetlerini aydınlatmışlar.
Bu ortalar en çok konuşulan konulardan biri de hiç elbet göç olgusu. Göç olgusunun yeteri kadar edebiyatta yer bulduğuna inanıyor musunuz?
Çok geniş çerçeveli bir husus göç olgusu. Özetle göç ve göçmen edebiyatının çerçevesini şöyleki çizebiliriz: Kuraklık, buzullaşma, zelzele, sel vb. tabiat olayları yanında savaş, çatışmalar, yönetim-iktidar uğraşları niçiniyle gerçekleşen göçlerin ortaya çıkardığı tüm durum ve olgular, göçmen edebiyatının konusu olmuştur. Destanlar, mitolojiler (efsaneler), şiirlerle anlatılan göç ve göçmen gerçekliği, çabucak sonrasında tiyatro, kıssa ve romanların konusu olagelmiştir.
Göç konusu, son yüzyılda edebiyatta oldukcaça işleniyor. Bizim edebiyatımızda köyden kente göç ve yurt dışına emek/beyin göçü, 1950 daha sonrası hikaye ve romanlarımızın değerli bahislerinden biri olmuştur. Bunda Köy Enstitülü muharrirlerin hissesi büyüktür. Yusuf Ziya Bahadınlı’nın ‘Haçça Büyüdü Hatiş Oldu’, Yoksul Baykurt’un ‘Yüksek Fırınlar’ ve Yücel Feyzioğlu’nun ‘Uğultu’ yapıtları Avrupa’ya göçle ilgili mevzuyu ve ortaya çıkan meseleleri işlerken, kentteşimiz Ayla Kutlu ‘Bir Göçmen Kuştu O’ ve öbür yapıtlarında Kafkas göçmenlerinin dramını anlatır. Mübadillerin ömürlerini husus edinen romanlar da son vakit içinderda öne çıkmaya başladı. Ferda Bozoklar Ardalı’nın kaleme aldığı ‘Düşlerde Kalan Girit/Eleni’ ile ‘Eleni’nin Kızı Halime’ romanları Girit’ten İzmir’e göçertilen insanların dramlarını, hatta trajedilerini ele alır. Lakin, son on yılda ülkemizi derinden etkileyen Suriyeli, Somalili göçmenlerle ilgili gereğince yapıt verildiğini söyleyemeyiz. ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ kitabımdaki Önasya hikayeleri, bir bakıma bu boşluğu dolduruyor. Sadık Güvenç arkadaşımızın yeni yayımlanan ‘Alçağın Teki’ kitabındaki hikayelerin birçok, bu alanla ilgili.
Son periyotta gerçekleşen göç olaylarında yaşanan büyük dram ve trajedilerin şiirleri, romanları yazılacaktır kuşkusuz. Aylan Bebek’le ilgili şiirler, hikayeler yazıldı, hatta müziği yapıldı. ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ hikayemde de işlenmiştir. Fakat, daha büyük yapıtlara gereksinim olduğu aşikardır. Günümüzde dijital aygıtlarla amorf hale gelen insan, duyarlığını bir daha güçlendirmek için daha fazlaca yapıtın ortaya konması gerekir.
‘bir daha Hayal Kurabilmek’ kitabınızda yer alan Çölgelini isimli hikayede, Suriye’nin Tedmur’da bulunan Antik kent Palmira’nın yağmalanışını ve hikaye kahramanı Kazıbilimci Halid’in yağmacılara karşı cesurca direnişini anlatmışsınız. Roma İmparatorluğu’na karşı direnen Palmira kraliçesi Zenobya, Roma askerleri tarafınca zincire vurularak onursuzca teslim alındığında rivayet odur ki insanlığa, “Uygarlığın gücü er ya da geç güç uygarlığını yenecektir” biçiminde seslenmiştir. Hikaye kahramanı Kazıbilimci Halid ve Zenobya içinde bir bağ kurmak mümkün mü, nasıl bir bağ kurulabilir?
“Çölgelini” ya da “Çölüngelini” olarak yayımlanan bu hikaye, şahsen tanıma imkanı bulduğum yurtsever bir Arap bilim insanına beslediğim vefa hissinin bir eseridir. 2002’de Palmira’yı ziyaretimde tanıdığım Kazıbilimci Halid Esad, bu biçimde 70 yaşındaydı. 2015’te DAİŞ tarafınca hayatını adadığı Palmira’da öldürüldüğünde 83’ündeydi ve gösterdiği cüret ile belleklere kazındı. Beş bin yıllık tarihi yapıtların, tapınakların, heykellerin yerle bir edildiği manzaraları izleyince dehşete kapılmıştım; hele hoş insanın cesedinin sütuna asılmış haline baktığımda beynimden vurulmuşa döndüm ve insanlığımdan utandım. Bu hikayeyi yazarak, emperyalistlerin beslemesi katil sürüsüne karşı olduğu kadar işgalci devletlere yönelik tutumumu, duruşumu ortaya koymaya çalıştım. bu biçimdece Kazıbilimci Halid’le tıpkı safta olmaktan onur duydum.
Hikayede de Zenobya ile kurulan bağın bunu anlattığını düşünüyorum. bir daha de okumayanlar ya da tarihî olguyu bilmeyenler açısından açıklama yapmakta fayda görüyorum. Palmira Kraliçesi Zenobya, M.S. 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun işgalci ordusuna baş tutmuş, bilime-sanata ehemmiyet veren idarenin yarattığı güçle bu orduyu iki kere ülkesinden def etmesini bilmiştir. Üçüncüsünde fazlaca daha büyük bir ordu karşısında yenilince söylemiş olduği bu kelam, haklı olanla kuvvetli olan çatışmasının aslında neye evrilmesi gerektiğini işaret eder. Gerçekler devrimcidir ve haklı olan tarihin bir öteki periyodunda kuvvetliyü yener. 21. yüzyılda Kazıbilimci Halid’in 83 yaşında işgal ve yağmaya karşı boyun eğmemesi bunun somut örneğidir.
‘İNSANIN EŞİTLİK İÇİNDE YAŞAMASI İÇİN GAYRET ETMEYEN HİÇ KİMSE GERÇEK MANADA AYDIN VE SANATÇI OLAMAZ’
Her iki kitabınızda da ağır olarak göç olgusunu işlemişsiniz; söyleşimiz de tartıyla bu şimdiki husus üzerinde oldu. Göç mecburî olmadıkça hiç kimsenin tercih edebileceği bir durum değildir. Bilhassa emperyalist kuşatma altında olan bölgemizde eksik olmayan savaşlar göçü zarurî kılıyor. Suriye’de kirli savaşa karşı duran ve toprağını terk etmeyen onlarca sanatçı öldürüldü. Ghawwar Tavşi tiplemesiyle yakından bildiğimiz sanatçı Duraid Lahham bir televizyon programında sunucunun sorduğu “Ölümle tehdit ediliyorsunuz daima, bu toprakları terketmeyi hiç düşünmediniz mi?” sorusuna karşılık verdiği cevap, “Siz hiç toprağından göç eden ağaç gördünüz mü? Ağacı topraktan ayırırsanız o ağaç kurur. Vatan topraktır biz ise ağaç” olmuştur. Aydının, sanatkarın savaş ve göç karşısındaki hali ne olmalı sizce?
Bu soru üzerinden yurtseverlikle milliyetçilik içindeki farkı sosyalist açıdan kıymetlendirmek istiyorum. 1750 yıl evvel ülkesinin bağımsızlığı ve topraklarının korunması için çaba eden Zenobya ile 2015’te Palmira’nın yağmalanmasına karşı mevti göze alarak direnen Halid Esad’ın birebir milliyetten, dinden olduklarını söyleyemediğimize nazaran farklı periyotlarda tıpkı topraklar için ölen insanları ortaklaştıran paha nedir? Kuşkusuz, kendilerini var eden topraklardaki saçaklarıdır. Bu, yaşadığı ve yurt kurduğu toprağa duyulan vefa borcunun aksiyona dönüşmesidir beraberinde. 1915’te Çanakkale’de İngiliz işgaline karşı savaşırken toprağa düşen Rum tabiple benim dedelerimden Abdullatif’i bir ortaya getiren ne dindir ne de milliyet. Onların yurt sevgisidir. Hitler faşizminin Avrupa’yı kasıp kavurduktan daha sonra saldırdığı Sovyet topraklarını büyük anayurt savunmasıyla işgalden kurtaran Kızılordu’yu ve Sovyet halkını çelikleştiren, ne dindir ne milliyet; anayurt şuurudur. Bu örnekleri Dünya’nın tüm toprakları için çoğaltabiliriz. Milliyetçilik ve dincilik, toprak-yurt sevgisiyle, emek şuuruyla birbirine bağlı insanları her vakit bölmüştür. Emperyalist-kapitalist devletler, sermayedarlar da bu iki ögesi, o toprakların yer altı ve yer üstü kaynaklarını yağmalamak için ustalıkla kullanmışlardır. Bu açıdan Irak, Suriye ve son olarak Afganistan’da yaşananlar pek öğretici derslerle doludur.
Aydınlar ve sanatkarların, evvela kimin aydını ve sanatkarı olduklarına bakmak durumundayız. Dünyanın neresinde olursa olsun haksızlığa, sömürüye, zulme, katliama ve savaşa karşı hal almayan; insanın özgürleşmesi ve eşitlik ortasında yaşaması için emeğin bir sömürü aracı olmaktan kurtarılması gayesiyle çaba etmeyen hiç kimse gerçek manada aydın ve sanatçı olamaz. Hele hele 21. yüzyılda az evvel lisana getirdiğim niçinlerle gezegenimizin hayat kaynağı olmaktan giderek uzaklaştırıldığı bir periyotta, bütün bu kötülüklerin ana sorumlusu emperyalist-kapitalist sisteme başkaldıran fikir, edebiyat ve sanat üretmeyenlerin, duruş sergilemeyenlerin omurgalarının olmadığını söylemek, abartı sayılamaz herbiçimde. bu biçimde, gezegenimizin yaşanabilirliğini korumak için her alanda çabayı yükselten, insanlığın gereksinim duyduğu tüm kaynakları üreten emekçi ve işçilerin kurtuluşu için toplumsal aydınlanma eforuna omuz veren aydın ve sanatkarlara, her zamankinden daha hayli muhtaçlık var.
Araştırmacı müellif Müslüm Kabadayı’nın ‘Farklı Coğrafyada Üretenler’ isimli anlatı kitabı ve ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ isimli hikaye kitabı Klaros Yayınları tarafınca yayımlandı.
“Dünya genelinde başat sorun olarak bedellendirilen göç ve göçmenliğin bugün birincil sorumlusu kapitalist-emperyalist sistemdir. Şayet Irak’a, Suriye’ye, Afganistan’a ABD’nin başını çektiği bu sistem işgali ve savaşı dayatmamış, bu ülkelerdeki güç, tarihî ve kültürel, hatta uyuşturucu kaynaklarını sömürmemiş olsaydı, bugün Türkiye’de resmi kayıtlara nazaran 6 milyonu, gerçek sayılarla 8 milyonu aşkın göçmen olmayacaktı. İkincil sorumlu olanlarsa, bu sistemin uşağı, taşeronu olan idareler, işbirlikçi sermayedir. Öbür sorumluların hissesi ise devede kulaktır” diyen Kabadayı ile kitap çalışmalarını, göç ve göçmenlik olgusunu konuştuk.
Müslüm Kabadayı
1999’dan bu yana yayımlanmış 19 kitabınız var. Biroldukça kentte söyleşi, panel ve sempozyuma katılarak bildiriler sundunuz. en çok da “emek edebiyatı” ile “göç edebiyatı” üzerinde durdunuz. Suriye, Ürdün, Lübnan, ABD, Almanya ve İsviçre’de kültür-edebiyatla ilgili sunumlar gerçekleştirdiniz. Lakin evvel her şeyin başladığı yere, Yayladağı’na gidelim…
Türkiye’nin en güneyinde yer alan Yayladağı, çocukluğumun geçtiği plato. Bu platonun bir yanında, tarlalarımızın bulunduğu Alacamağara’dan gördüğümüz ve Akdeniz’den yükselen mitolojik ismiyle Cacius, Arapların deyişiyle Cebel-i Akra, Türkçesiyle Keldağ var. Öteki yanında da küçük dağ ve dorukların içinde konseyi köyler ve köylülerin tütün, tahıl, zeytin, meyve-sebze üretimi yaptıkları tarlalarla bahçeler yer alır. ötürüsıyla küçük meta üretimi yapılan Yayladağı coğrafyasında geçim güç olduğundan, bilhassa 1960’tan daha sonra Antakya-İskenderun’la yurt dışına göç hızlanmıştır. Yayladağı’nda kalan toprağa bağlı beşerler da ekmeğini taştan çıkarırlarken, okumaktan öbür imkanları bulunmayanlar da eğitim dünyasında yol almışlardır. Komşu köyümüz Hisarcık’tan yetişen şair Ali Büyük vd. Köy Enstitülüler başta olmak üzere Yayladağlı eğitimciler ülkenin her tarafına dağılmışlardır. Onlardan biriyim ben de. Düziçi Köy Enstitüsü’nün devamı olan İlköğretmen Okulu’nda parasız yatılı okuma imkanı bulamasaydım, eğitim-edebiyat-sanat ve toplumsal-sınıfsal çabada bugüne kadar yürüdüğüm yola tahminen de hiç çıkamazdım.
‘YAŞAMDAN BESLENMEYEN HİÇBİR YAPIT, NİYET VE GÖRÜŞ GELECEĞE TAŞINAMAZ’
Gerek hikaye, anı gerekse başka çeşit metinlerinizde hayatla içe içe, ömürden beslenen bir muharrir profili görüyoruz. Adeta ömrün atardamarı üzere… Bu şuurlu bir tercih mi? “Halkçağı” Ali Aziz’i de besleyen bir coğrafyanın kesimi olmanın katkısı var mı?
“yaşamın atardamarı” saptaman hayli yerinde Edip dostum. Bu senin için de geçerli bir durum. Zira biz, gerçekçi edebiyatın, sanatın toplumcu damarını sürdüren insanlarız. Ömürden beslenmeyen, hareketle deneyimlenip bir daha ve daha gelişkin olarak üretilmeyen hiç bir yapıt, niyet ve görüş geleceğe taşınamaz. Bu diyalektiği insanın evriminde ve toplumların gelişmeninde de görürüz. Edebiyatımızda Nâzım Hikmet’ler gerçekçi sanatın toplumcu damarını beslemeselerdi, Ali Yüce’ler ‘Halk Çağı’nı yazamazdı; Ali Aziz ‘Şeytanistan’ romanını yazmasaydı, ben o toprakları bir daha yoğurup toplumcu gerçekçi hikayeler üretemeyebilirdim. bu biçimdece ‘Salkım Saçak Keldağ’dan başlayarak coğrafyamızın hikaye tomurcuklarını, ulusal ve kozmik edebiyatın bahçesinde çiçek açtıramazdım. Yaprak dökmeyen ağacın olmadığı topraklar, çoraklaşır. Bu açıdan Doğu Akdeniz coğrafyamız, zeytin ve defnesiyle çoraklaşmayacaktır. Bu coğrafyanın insanı da Sabahattin Yalkın’ın imgeleştirdiği ‘A-ş-kdeniz’iyle yüreğini harlayacaktır.
Her dem üreten insanların yetiştiği toplumlarda da kimse kimsenin önünü kesmez. Ortakça üretmeyi ve paylaşarak çoğaltmayı memnunluk kaynağı olarak görür. Bu hedefle üretiyor olmaktan daima sevinç duydum; yapıtlarımızın niteliği ve geleceğe taşınmasını ise, diğerlerinin takdirine ve vaktin diyalektiğine bırakıyorum.
Farklı Coğrafyalarda Üretenler, Müslüm Kabadayı, 318 syf., Klaros Yayınları, 2021.
Son iki yapıtınız üzerinden devam edelim. ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ isimli hikaye ve ‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ isimli söyleşi, röportajlardan oluşan iki kitap… Önasya Hikayeleri olarak isimlendirilen kitabınızda yer alan ve bununla birlikte kitaba ismini veren hikayenizde göç olgusu var. Aylan Bebek’in kıyıya vuran cansız vücudu geliyor akıllara. Coğrafya mukadderat midir?
Dünya genelinde başat sorun olarak bedellendirilen göç ve göçmenliğin bugün birincil sorumlusu kapitalist-emperyalist sistemdir. Şayet ABD’nin başını çektiği bu sistem, Irak’a, Suriye’ye, Afganistan’a işgali ve savaşı dayatmamış; bu ülkelerdeki güç, tarihî ve kültürel, hatta uyuşturucu kaynaklarını sömürmemiş olsaydı, bugün Türkiye’de resmi kayıtlara göre 6 milyonu, gerçek sayılarla 8 milyonu aşkın göçmen olmayacaktı. İkincil sorumlu olanlarsa, bu sistemin uşağı, taşeronu olan idareler, işbirlikçi sermayedir. Öbür sorumluların hissesi ise devede kulaktır.
‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ isimli kitabımda söyleşi yaptığım 20 kişinin, edebiyat-sanat-eğitim-bilim alanlarında kendilerini var eden üretici-yaratıcı beşerler olduğunu belirterek, daha fazlaca siyasi baskılar niçiniyle ülkeyi terk ettiklerinin altını çizeyim. ‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’, bir söyleşi-röportaj kitabı olmakla birlikte “Giriş” kısmında ileri sürdüğüm bir tezi var: “Nasıl ki tarihin değişik periyotlarında Fergana Vadisi’ndeki, Soğdlardaki, Mezopotamya’daki, Fenikelilerdeki, Maya’daki gelişkin kültür ortamını, o periyotların göçmen kavimlerinin kaynaşması gerçekleştirdiyse, geleceğin ‘ortak ömür kültürü’nü de ‘yaratıcı-üretici göçmenler’ hayata geçirebilir.” Bu açıdan baktığımızda, farklı coğrafyalardan ülkemize mecburî ya da isteyerek göç edenler içinde bu özellikleri bulunan “yaratıcı-üretici insanlar”ı gecikmeden bulmalı, onlarla “ortak hayat kültürü ortamları” oluşturarak göçmen düşmanlığının önüne geçecek ve göçmenlerin de ne yapmaları gerektiği konusunda örnek teşkil edecek aktiflikleri başlatmalıyız.
İbni Haldun’un “Coğrafya kaderdir” kelamının olgusal açıdan gerçekliğinden kelam edebiliriz. Fakat, yaratıcı-üretici beşerler olgulara teslim olmazlar. Coğrafyanın yazgısını muharrirler. Bunun randımanı kısa periyotluk de olabilir, insanlığın mukadderatını değiştirecek güçte ve uzun erimde de gerçekleşebilir.
”FARKLI COĞRAFYALARDA ÜRETENLER’İN İKİ TEMEL EMELİ VAR’
Göç olgusundan devam edelim. ‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ kitabınızda gerek siyasi gerek ekonomik, gerekse farklı niçinlerle Avrupa’ya göç etmek zorunda kalan ve göç ettiği yerde yaşama tutunma, üretme gayretinde olan Türkiyeli müellif, sanatçı, aktivistlerle söyleşi ve röportajlar gerçekleştirmişsiniz. Bunu yaparken nelerle karşılaştınız?
Çağrıyı gönderdiğim 40 şahıstan 32’si olumlu cevap verdi. Bunun üzerine 13 sorudan oluşan bir metin gönderdim kendilerine. Kimileri, soruları gördükten daha sonra vazgeçti. Kimileri da vakit içindema açısından uygun olmadığını bildirdi. “Kimler yer alacak?” diye soran da oldu, “Türkiye’ye kesin dönüş yaptım” diyen de… Davet metninde ileri sürdüğüm şartlardan biri hala yurt haricinde yaşıyor olmaktı zira. Yurda dönen ya da iki coğrafyada da hayatını sürdürenlerin sayısı pek fazla “yaratıcı-üretici göçmenler” içinde.
Bu kitabın emelini da şu biçimde özetledim “Önsöz”de: “Bu çalışmanın iki temel gayesi var. Birincisi, kitapta yer alanların göç pratikleriyle geleceğe tecrübeler aktarmak. Bilhassa emsal durumu yaşayan ya da yaşayacak olanların, bu tecrübelerden yararlanmalarını sağlamak. İkincisi de, bu biçimdesine mücadeleci ve üretken insanları kaybeden ülkelerin, bilhassa idare biçimlerini sorgula(t)mak, ötürüsıyla yeni “beyin göçü”nün önüne geçilmesi için uyarıcı-sorgulayıcı olmak. bununla birlikte göç alan ülkelerin ve onların bağlı olduğu Birleşmiş Milletler vd. kuruluşların, bu tecrübelerde görülen eksiklik ve yanlışlarını, ertelemeksizin düzeltmeleri gerektiğine dikkat çekmek.”
bir daha Hayal Kurabilmek, Müslüm Kabadayı, 93 syf., Klaros Yayınları, 2021.
Kendi coğrafyasını terk etmek zorunda kalanların öteki coğrafyalarda yaşadığı zorlukları, göçün yarattığı sarsıcı yalnızlık hissini iliklerine kadar hissettiklerine bir örnek, kitabınızda Murat Altunöz’le yaptığınız söyleşinin şu kısmında net görülüyor: “Eşim, 4 yaşındaki kızım ve yalnızca 3 gün nazaranbildiğim yeni doğmuş kızım Türkiye’deydi. Dönmek istedim tekraren lakin dönemedim. Kamp süreci bana bu ülkede epeyce kuvvetli olmayı, hayatı ve diğerini umursamamayı öğretti. Zira, beşerler yanımda intihar ederken, ben sırtımı dönüp onların ölmesini beklerdim; bunu çoğumuz yapardık. Zira, bir defa kırıldı mı insan dönüşü epey güç. Ben ailem için kulaklarımı kapatıp yalnızca ileriye baktım. İntiharlar olağan şeylerdi orada.” Siz de kitabın girişinde “Avrupa, ‘demokrasinin kalesi’ olup Avrupa ülkelerinde insan haklarına ve özgürlüklere büyük kıymet verildiği bir yanılsamadır” demişsiniz. Açar mısınız biraz?
Bu yanılsamayı açıklayacak epeyce örnek var kitapta. Alıntıladığın sevgili Murat Altunöz’ün anlatımı üzere fazlaca hikaye dinledim Avrupa’da. Dünya’da toplumsal demokrasinin kalesi olarak bilinen İsveç ve Norveç’teki silah fabrikalarından krallıkla yönetilen Önasya ülkelerine nasıl satışlar yapıldığından tutun da, Afrika ormanlarının nasıl Avrupa’ya kereste olarak taşındığına kadar… Sokaklarda, metrolarda yaşayanların sayısının giderek arttığı Avrupa ülkelerinde, bilhassa Hollanda’da uyuşturucu ve bayan ticaretinin kontrollü hür yapıldığından, müzeleri yağmalanan ülkelerin tarihi yapıtlarının sergilenmesine kadar… Norveç ve İsveç’in kuzeyinde yaşayan Saha halkının, Gröland’dakilerin nasıl dışlandığına dair öyküler derledim. Bu halkın toplumsal idareye iştirakinin daha yeni olduğunun da altını çizmek isterim.
Türkiye’den İsviçre’ye sürgün giden muharrir Halil Gündoğan’ın, mülteci kampında gündeme getirilen “uyulması zorunlu” ikazına ve birtakım yasaklara karşı geldiği için mültecilerin geri gönderildiği kampa çabucak sürgün edildiğini hatırlatmak isterim. Bu olay 2020’de gerçekleşti, Avrupa’nın savaş yüzü görmemiş demokrasi kalesi olan İsviçre’de. Öbür kelama gerek var mı bilemiyorum.
‘TOPLUM, YARATICI/ÜRETİCİ İNSANLARINI GÖÇERTİYORSA YOK OLMAYA MAHKUMDUR’
‘Farklı Coğrafyalarda Üretenler’ kitabınızdaki söyleşilerden de anlaşıldığı üzere Avrupa şartlarının mülteciler, sürgünler için fazlaca sıkıntı olduğu tartışma götürmez. Ya çürüme ve yok olma ya da kendini kendinden bir daha üreterek yaratma, var olma hali. Müellif Mehmet Uzun’un da sıkça lisana getirdiği bir durum. Bu kitabın oluşma sürecinde Batı ülkelerine iltica etmiş fazlaca sayıda sanatçı, muharrir, aktivistle bir ortaya geldiniz, yakından gözlemleme bahtınız oldu. Gözlemlerinizi paylaşır mısınız?
Zorluklara karşı direnme gücüyle kolaya, rahatlığa teslim olma zayıflığı bireye göre değişiyor. Kitapta yer alanların hepsi “zorluklara karşı direnme gücü” öne çıkanlar. Bunların haricinde benim direkt görüştüğüm bireyler içinde “kolaya, rahata teslim olan” fazlaca az kişi vardı. Fakat diğerlerinden dinlediğim hikayelerde, senin altını çizdiğin “çürüme ve yok olma”nın bataklığına düşmüş şahıslar de az değildi.
Avrupa’da kara para aklama işlerine, uyuşturucu ve mafya bağlarına bulaşmış, çoluk çocuğunu terk etmiş, politik çabayı bırakıp tümüyle kendini ticarete vermiş insanlardan kelam ediyorsak, bunlar 1990 daha sonrası çoğalmış. niçinleri çok anlaşılır. Bir de gerek politik alakalar, gerekse etnik ve dinî kontaklar niçiniyle Avrupa ülkelerindeki fonlardan dayanak alarak yer, para tutanlar var. Ne yazık ki bunlar içinde yaratıcı-üretici özellikleriyle öne çıkıp daha sonradan o ülkelerdeki dernekleri, kurum ve kuruluşları kullananların varlığı, epeyce rahatsız edici. Burada temel tehlikeli olansa, bu çürümenin Türkiye’ye de yansıtılmasıdır. Bugün Türkiye’de üniversiteler başta olmak üzere birfazlaca alanda gerek akademisyenlerin projeci kesilmelerinde, gerekse dernek-sendika vb. örgütlerin fonlarla iş yapmalarında kelamını ettiğim Avrupa merkezli örgütlerin bu çürü(y/t)en yapılarının ve insanlarının büyük hissesi kelam konusudur.
Her insan ve toplum için risk taşıyan bir olgudan kelam edebiliriz. Şayet bir insan kendini ve alakalarını bir daha üretemiyorsa, tahıl akarı durmuş değirmen taşlarına misal. Kendini öğütmeye, parçalamaya başlar. Toplum da o denli; şayet gelişim dinamiklerini kesiyor, yaratıcı-üretici insanlarını göçertiyorsa çürümeye, yok olmaya mahkumdur. Bugün Türkiye’nin ortasında bulunduğu “çürüme ve çökme hali” bunun ne kadar tehlikeli olduğunu göstermektedir. Bu açıdan bakıldığında, ülkesiyle ve işçi halkıyla bağını güçlendirenler hem kendilerini üretmişler, yapıtlar vermişler tıpkı vakitte lisan bildikleri ve fazlaca araştırdıkları için evvelde ülkedeki münasebetlerini aydınlatmışlar.
Bu ortalar en çok konuşulan konulardan biri de hiç elbet göç olgusu. Göç olgusunun yeteri kadar edebiyatta yer bulduğuna inanıyor musunuz?
Çok geniş çerçeveli bir husus göç olgusu. Özetle göç ve göçmen edebiyatının çerçevesini şöyleki çizebiliriz: Kuraklık, buzullaşma, zelzele, sel vb. tabiat olayları yanında savaş, çatışmalar, yönetim-iktidar uğraşları niçiniyle gerçekleşen göçlerin ortaya çıkardığı tüm durum ve olgular, göçmen edebiyatının konusu olmuştur. Destanlar, mitolojiler (efsaneler), şiirlerle anlatılan göç ve göçmen gerçekliği, çabucak sonrasında tiyatro, kıssa ve romanların konusu olagelmiştir.
Göç konusu, son yüzyılda edebiyatta oldukcaça işleniyor. Bizim edebiyatımızda köyden kente göç ve yurt dışına emek/beyin göçü, 1950 daha sonrası hikaye ve romanlarımızın değerli bahislerinden biri olmuştur. Bunda Köy Enstitülü muharrirlerin hissesi büyüktür. Yusuf Ziya Bahadınlı’nın ‘Haçça Büyüdü Hatiş Oldu’, Yoksul Baykurt’un ‘Yüksek Fırınlar’ ve Yücel Feyzioğlu’nun ‘Uğultu’ yapıtları Avrupa’ya göçle ilgili mevzuyu ve ortaya çıkan meseleleri işlerken, kentteşimiz Ayla Kutlu ‘Bir Göçmen Kuştu O’ ve öbür yapıtlarında Kafkas göçmenlerinin dramını anlatır. Mübadillerin ömürlerini husus edinen romanlar da son vakit içinderda öne çıkmaya başladı. Ferda Bozoklar Ardalı’nın kaleme aldığı ‘Düşlerde Kalan Girit/Eleni’ ile ‘Eleni’nin Kızı Halime’ romanları Girit’ten İzmir’e göçertilen insanların dramlarını, hatta trajedilerini ele alır. Lakin, son on yılda ülkemizi derinden etkileyen Suriyeli, Somalili göçmenlerle ilgili gereğince yapıt verildiğini söyleyemeyiz. ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ kitabımdaki Önasya hikayeleri, bir bakıma bu boşluğu dolduruyor. Sadık Güvenç arkadaşımızın yeni yayımlanan ‘Alçağın Teki’ kitabındaki hikayelerin birçok, bu alanla ilgili.
Son periyotta gerçekleşen göç olaylarında yaşanan büyük dram ve trajedilerin şiirleri, romanları yazılacaktır kuşkusuz. Aylan Bebek’le ilgili şiirler, hikayeler yazıldı, hatta müziği yapıldı. ‘bir daha Hayal Kurabilmek’ hikayemde de işlenmiştir. Fakat, daha büyük yapıtlara gereksinim olduğu aşikardır. Günümüzde dijital aygıtlarla amorf hale gelen insan, duyarlığını bir daha güçlendirmek için daha fazlaca yapıtın ortaya konması gerekir.
‘bir daha Hayal Kurabilmek’ kitabınızda yer alan Çölgelini isimli hikayede, Suriye’nin Tedmur’da bulunan Antik kent Palmira’nın yağmalanışını ve hikaye kahramanı Kazıbilimci Halid’in yağmacılara karşı cesurca direnişini anlatmışsınız. Roma İmparatorluğu’na karşı direnen Palmira kraliçesi Zenobya, Roma askerleri tarafınca zincire vurularak onursuzca teslim alındığında rivayet odur ki insanlığa, “Uygarlığın gücü er ya da geç güç uygarlığını yenecektir” biçiminde seslenmiştir. Hikaye kahramanı Kazıbilimci Halid ve Zenobya içinde bir bağ kurmak mümkün mü, nasıl bir bağ kurulabilir?
“Çölgelini” ya da “Çölüngelini” olarak yayımlanan bu hikaye, şahsen tanıma imkanı bulduğum yurtsever bir Arap bilim insanına beslediğim vefa hissinin bir eseridir. 2002’de Palmira’yı ziyaretimde tanıdığım Kazıbilimci Halid Esad, bu biçimde 70 yaşındaydı. 2015’te DAİŞ tarafınca hayatını adadığı Palmira’da öldürüldüğünde 83’ündeydi ve gösterdiği cüret ile belleklere kazındı. Beş bin yıllık tarihi yapıtların, tapınakların, heykellerin yerle bir edildiği manzaraları izleyince dehşete kapılmıştım; hele hoş insanın cesedinin sütuna asılmış haline baktığımda beynimden vurulmuşa döndüm ve insanlığımdan utandım. Bu hikayeyi yazarak, emperyalistlerin beslemesi katil sürüsüne karşı olduğu kadar işgalci devletlere yönelik tutumumu, duruşumu ortaya koymaya çalıştım. bu biçimdece Kazıbilimci Halid’le tıpkı safta olmaktan onur duydum.
Hikayede de Zenobya ile kurulan bağın bunu anlattığını düşünüyorum. bir daha de okumayanlar ya da tarihî olguyu bilmeyenler açısından açıklama yapmakta fayda görüyorum. Palmira Kraliçesi Zenobya, M.S. 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun işgalci ordusuna baş tutmuş, bilime-sanata ehemmiyet veren idarenin yarattığı güçle bu orduyu iki kere ülkesinden def etmesini bilmiştir. Üçüncüsünde fazlaca daha büyük bir ordu karşısında yenilince söylemiş olduği bu kelam, haklı olanla kuvvetli olan çatışmasının aslında neye evrilmesi gerektiğini işaret eder. Gerçekler devrimcidir ve haklı olan tarihin bir öteki periyodunda kuvvetliyü yener. 21. yüzyılda Kazıbilimci Halid’in 83 yaşında işgal ve yağmaya karşı boyun eğmemesi bunun somut örneğidir.
‘İNSANIN EŞİTLİK İÇİNDE YAŞAMASI İÇİN GAYRET ETMEYEN HİÇ KİMSE GERÇEK MANADA AYDIN VE SANATÇI OLAMAZ’
Her iki kitabınızda da ağır olarak göç olgusunu işlemişsiniz; söyleşimiz de tartıyla bu şimdiki husus üzerinde oldu. Göç mecburî olmadıkça hiç kimsenin tercih edebileceği bir durum değildir. Bilhassa emperyalist kuşatma altında olan bölgemizde eksik olmayan savaşlar göçü zarurî kılıyor. Suriye’de kirli savaşa karşı duran ve toprağını terk etmeyen onlarca sanatçı öldürüldü. Ghawwar Tavşi tiplemesiyle yakından bildiğimiz sanatçı Duraid Lahham bir televizyon programında sunucunun sorduğu “Ölümle tehdit ediliyorsunuz daima, bu toprakları terketmeyi hiç düşünmediniz mi?” sorusuna karşılık verdiği cevap, “Siz hiç toprağından göç eden ağaç gördünüz mü? Ağacı topraktan ayırırsanız o ağaç kurur. Vatan topraktır biz ise ağaç” olmuştur. Aydının, sanatkarın savaş ve göç karşısındaki hali ne olmalı sizce?
Bu soru üzerinden yurtseverlikle milliyetçilik içindeki farkı sosyalist açıdan kıymetlendirmek istiyorum. 1750 yıl evvel ülkesinin bağımsızlığı ve topraklarının korunması için çaba eden Zenobya ile 2015’te Palmira’nın yağmalanmasına karşı mevti göze alarak direnen Halid Esad’ın birebir milliyetten, dinden olduklarını söyleyemediğimize nazaran farklı periyotlarda tıpkı topraklar için ölen insanları ortaklaştıran paha nedir? Kuşkusuz, kendilerini var eden topraklardaki saçaklarıdır. Bu, yaşadığı ve yurt kurduğu toprağa duyulan vefa borcunun aksiyona dönüşmesidir beraberinde. 1915’te Çanakkale’de İngiliz işgaline karşı savaşırken toprağa düşen Rum tabiple benim dedelerimden Abdullatif’i bir ortaya getiren ne dindir ne de milliyet. Onların yurt sevgisidir. Hitler faşizminin Avrupa’yı kasıp kavurduktan daha sonra saldırdığı Sovyet topraklarını büyük anayurt savunmasıyla işgalden kurtaran Kızılordu’yu ve Sovyet halkını çelikleştiren, ne dindir ne milliyet; anayurt şuurudur. Bu örnekleri Dünya’nın tüm toprakları için çoğaltabiliriz. Milliyetçilik ve dincilik, toprak-yurt sevgisiyle, emek şuuruyla birbirine bağlı insanları her vakit bölmüştür. Emperyalist-kapitalist devletler, sermayedarlar da bu iki ögesi, o toprakların yer altı ve yer üstü kaynaklarını yağmalamak için ustalıkla kullanmışlardır. Bu açıdan Irak, Suriye ve son olarak Afganistan’da yaşananlar pek öğretici derslerle doludur.
Aydınlar ve sanatkarların, evvela kimin aydını ve sanatkarı olduklarına bakmak durumundayız. Dünyanın neresinde olursa olsun haksızlığa, sömürüye, zulme, katliama ve savaşa karşı hal almayan; insanın özgürleşmesi ve eşitlik ortasında yaşaması için emeğin bir sömürü aracı olmaktan kurtarılması gayesiyle çaba etmeyen hiç kimse gerçek manada aydın ve sanatçı olamaz. Hele hele 21. yüzyılda az evvel lisana getirdiğim niçinlerle gezegenimizin hayat kaynağı olmaktan giderek uzaklaştırıldığı bir periyotta, bütün bu kötülüklerin ana sorumlusu emperyalist-kapitalist sisteme başkaldıran fikir, edebiyat ve sanat üretmeyenlerin, duruş sergilemeyenlerin omurgalarının olmadığını söylemek, abartı sayılamaz herbiçimde. bu biçimde, gezegenimizin yaşanabilirliğini korumak için her alanda çabayı yükselten, insanlığın gereksinim duyduğu tüm kaynakları üreten emekçi ve işçilerin kurtuluşu için toplumsal aydınlanma eforuna omuz veren aydın ve sanatkarlara, her zamankinden daha hayli muhtaçlık var.