Mütercim ve müellif Nilüfer E. Güngörmüş’ün kaleme aldığı “Sanatçının Kendine Seyahati – Sanat ve Edebiyat Üzerine Psikanalitik Denemeler” Metis Yayınları tarafınca yayımlandı. Güngörmüş’ün biroldukca sanat kısmından yapıtı psikanalizin bakış açısıyla incelediği çalışması, sanata dair farklı bir bakış açısı yaratıyor.
Nilüfer E. Güngörmüş’le sanat ve psikanaliz içindeki bağlantıyı konuştuk.
Nilüfer E. Güngörmüş
Sanatı psikanalist noktadan incelemek ne üzere bir bakış açısı yaratır?
Sanatı psikanalizin bakış açısıyla incelemenin sonuçları iki istikametli oluyor. Bir yandan sanata farklı bir bakış açısı getirirken öteki yandan da psikanalizin ruhsallığa dair kavramlaştırmalarına katkı sağlıyor. Evvel ikincisinden bahsedeyim. Psikanalizin başlangıcında Freud ve takipçileri daha fazla psikanalizi güçlendirmek ve ileri sürülen hipotezleri desteklemek için sanat ve edebiyat yapıtlarına eğilmişlerdir. Yani klinik müşahedenin yanı sıra sanatkarların yapıtlarını da ruhsallığın dışavurumları olarak, bir müşahede objesi manasında ele almışlardır. Lakin bu biçimde deyince biraz soğuk bir söz oluyor. Bu yüzden yalnızca müşahede değil bir cins esinlenme fikrini de dahil etmemiz âlâ olur. Zira Freud ve daha sonraki psikanalistler, geçmişte olduğu üzere bugün de sanatkarların ruhsal işleyişin kavranması güç yanlarına dair lisana getirdikleri gerçekleri takdirle karşılamış, onların isabetli ve derinlikli kavrayışlarına hayranlık duymuşlardır ve sanatkarların bakış açısından esinlenmişlerdir. Vakit ortasında psikanalizin sanata ilgisi bunun da ötesine geçer. Psikanaliz tedavisinin gezindiği alan olan ruhsallık, iç gerçeklik, iç dünya, “dinamik bilinçdışı” dediğimiz nispeten daha kolay ulaşılabilir bölge ve onun ötesinde kalan bilinçdışı alanlar, bunların tümü fakat görsel ve sessel imgelerle ve lisanın sözcükleriyle temsil edilebildikleri vakit gerçek manada kavranabilirler. Öbür türlü bedensel duyumlar, ham algılar, isimsiz hisler, coşkular ve duygulanımlar olarak hissedilirler. Ve genelde bu hissediş kaotiktir, manalar oluşamadığı için de tasa vericidir. Bu gözle bakınca kolay kolay görüleceği üzere sanatkarın çalışması da bu kaosa bir biçim vererek manalar oluşturur. Bu niteliğiyle sanat yapıtı zihnin ve ruhsallığın işleyişini kavrama işiyle uğraşan psikanalist için kıymet biçilmezdir. Sanatı psikanalizin bakış açısıyla incelemenin sanata farklı bir bakış açısı getirmesine gelince, olağan olarak tüm sanatların, onları daha derinden kavrama hedefine hizmet eden kendi tenkit kurumları ve kavramları vardır. Psikanalizin bunlara değerli bir boyut kattığını söyleyebiliriz. Zira psikanaliz, uğraşı alanı gereği insan zihninin ve ruhsallığının nasıl işlediğine dair sistemli gözleme dayanan açıklamalar getirir. Sanat yapıtının zihnin ve ruhsallığın bir eseri olarak nasıl doğduğuna, nasıl düzenlendiğine ışık meblağ. Bu husustaki görüşleri kitabımın giriş kısmında psikanalizde ve sanatta ortak olan düş, düşlem (fantezi) ve oyun sınırını izleyerek özetlemeye ve genişletmeye çalıştım.
‘TÜRKİYE’DE PSİKANALİTİK FİKİR KÜLTÜRE SONLU HALDE DAHİL OLUYOR’
Türkiye’de psikanaliz ve sanat içindeki münasebete dair ne söylersiniz?
Herbiçimde dünyanın her yerinde olduğu üzeredir. Bir biçimde psikanaliz kuramıyla ilgilenen, tahminen kendisi psikanalizden geçen şahıslar yaratıcılığın derin köklerine dair psikanalizin kıymetli şeyler dediğini hissediyorlar ya da fark ediyorlar ve bu çalışmalarına yansıyordur kesinlikle, sanatçı olarak ya da yorumlayıcı olarak… Bir fark aranacak olursa tahminen Türkiye’de psikanalitik fikrin hala kültüre sonlu biçimde dahil olduğu söylenebilir. Bu psikanaliz pratiğinin Türkiye’ye nispeten geç gelmesiyle ilgili herbiçimde. Psikanaliz kuramı canlılığını klinikten alıyor. Psikanaliz kliniğinin olmadığı bir yerde lakin hudutlu ve bölük pörçük bir bilgi transferi olabilir. Klinik tecrübe olduğunda ve kliniğin bilgisi o ülkenin kültürel ikliminde üretildiğinde psikanalizin kültürel katkısının da üretken ve canlı olması daha mümkün.
Sanatkarın Kendine Seyahati – Sanat ve Edebiyat Üzerine Psikanalitik Denemeler, Nilüfer E. Güngörmüş, 144 syf., Metis Yayınları, 2021.
Yaratıcı çalışmalarda psikanalizin pozisyonu nedir?
Sanırım sanatkarın ferdî olarak psikanalizden geçmesini kastediyorsunuz. Psikanaliz en geniş manasıyla insanın acılarını ve tasalarını düzgünleştirmeye yarayan bir tedavi. Bu tedavi kararında insanın ruhsal ve zihinsel kapasitesi genişliyor. Sanatçı olmak için yalnızca yaratıcılığın özgürleşmesi kâfi değil. hem de insanın birtakım yetenekleri ve kendi alanında oldukcaça çalışmış olması da lazım. Kişisel psikanaliz pürüzleri ortadan kaldırabilir, çalışma isteğini harekete geçirebilir. Sanatını acı çekmeden bir oyun hazzıyla sürdürmesine yardım edebilir. Oyun derken Winnicott’un kuramında bahsetmiş olduğu manada oyunu kastediyorum. Bundan kitapta oldukcaça bahsettim.
‘TEKLİĞİN OLDUĞU YERDEN SANAT ÇIKMAZ’
“Ötekinin olmadığı yerde sözler manalarını kaybeder yahut bulamaz” diyorsunuz. Bu noktada “öteki”nin varlığı sanatta nasıl işlenmelidir?
Ötekinin varlığı aslına bakarsan sanatın göbeğinde yer alıyor. Tekliğin olduğu bir yerden sanat çıkmaz. Sanat en başta birine yönelik bir tabirdir. Bir okura, seyirciye sesleniş olabilir, ilaha bir yakarış olabilir, kişinin ikiye bölerek çoğalttığı kendine yönelen bir kelam olabilir. Hatta kime yöneldiği muhakkak olmadığında bile bir yöneliştir zira duyumlar aktarılabilir bir biçime dönüştürülmüştür yani simgeleştirilmiştir. Şayet yalnızca ben var isem, öteki yoksa simgelere, temsillere gerek olmaz. Ancak bu biçimde da niyet olmaz. Ötekinin varlığı sanatta aslına bakarsanız temel var iseyımdır diyebiliriz. Sanatçı bunu göstermek zorunda değil. Biz bu manaları çıkarabiliriz. Fakat kimi sanatkarlar da var bilhassa oburunun varlığı yahut kaybıyla ilgili bir sıkıntıyı lisana getirmeye çalışıyorlar. örneğin Alvin Lucier’in tüm yapıtlarında bu biçimde midir bilmiyorum lakin kitapta bahsetmiş olduğum “Boş Oda” yapıtında açıkça ötekiyle ve kayıpla uğraşıyor. Yahut Fransız sanatçı Antonin Artaud’nun sahneye çıkıp yalnızca çığlık attığı bir piyesi var. Şayet bir insan durup çığlık atıyorsa bu bir sesleniştir. Ötekine yöneliktir ve kelama dönüşmeye çalışan bir sestir. O kelamların ne olduğunu bulmak izleyiciye düşer. Örneğin Seyahat olayları sırasında Taksim’de uzunluk gösteren “Duran Adam”; bu bir sanat performansıydı. Tıpkı Artaud’nun çığlık atan adamı üzere, bu durumda da dansçı Fazilet Gündüz kederini durarak anlatan bir insan figürü yaratmıştı. Orada durarak birine sesleniyordu. Biroldukca ötekiye birfazlaca cümle söylüyordu. Kimine “Ben buradayım, hiç bir yere gitmiyorum, burayı da sana bırakmıyorum” diyordu. Kimine “Ben buradayım, sen de gel, beni yalnız bırakma” diyordu. Tahminen bazılarına onların sesinden mırıldanıyordu “Burada olmalıyım, daha evvel olmadım, pişmanım”, “Burada durmalıyım, ben daima yarım bırakıyorum, yalnızca dursam da olur…” vb. Kendi kendisine ne söylemiş olduğini bilemeyiz lakin başkasının varlığının burada ön planda olduğu kesin.
Sanatta “haz” kavramını nasıl yorumluyorsunuz?
Hazzın hem sanatçı birebir vakitte alımlayan açısından sanatın kıymetli bir boyutu olduğunu düşünüyorum. Ötekinin, yani sanatkarın içsel tecrübeleri, yapıt aracılığıyla bizim içsel tecrübemizle buluştuğunda ortaya çıkan bir haz var. Bir tecrübenin ve varlık hissinin gerçekleşme ânını yaşamaktan doğan bir haz. Kaynakları epey çeşitli olabilir bu hazzın. İnsanın içini sızlatan bir hisle açığa çıkabilir. İçimizde duyduğumuz bir onarılma hissinden kaynaklanabilir. Ya da kitapta Moby Dick yazısında ele almaya çalıştığım üzere “yücelik” hissinin eşlik ettiği ürküntülü bir haz da olabilir. Bence düzgün bir sanat yapıtı daha bu biçimde pek epeyce hazzı tıpkı anda uyandırıyor. Bir de sanatta çeşitliliğin bu sayede yaşadığını söyleyebilir miyiz sanki? Zira haz şahsidir. Sanatta haz konusunu “acı çekmek” ya da travma açısından da düşünebiliriz. Travmatik tecrübe yineı getirir. Travma işlenebildiğinde travma rejiminden çıkıp haz rejimine geçiyoruz. Yıkıcı yinedan çıkıp yaratıcı hareketin alanına geçiyoruz. Sanat tanımı gereği bir sürece süreci ve onun kararıdur.
‘MAĞDUR ADALET BEKLER’
Özcan Alper’in Sonbahar sineması üzerinden “yas” kavramını tartışıyorsunuz. Günümüz politik atmosferi ve toplumsal hafızamız çok yaralı… “Yas” teriminin işlenmesi de birtakım bazı tenkitlerle karşılanıyor. Bu noktada “yas”ı anlatırken nelere dikkat edilmeli? Mağdur, sanattan ne bekler?
Mağdur aslında adalet bekler. Adalet ise toplumsal bir problem ve adaleti sağlamak sanatın vazifesi değil, adalet sisteminin bakılırsavi. Tahminen sanatın kültür ortasındaki yeriyle ilgili bu sorunuz. Sanat, öbür kültürel oluşumların da yaptığı üzere, toplumda ve bireylerde adalet hissinin olgunlaşmasına katkıda bulunabilir. Bir de natürel adalet sistemi mağduru görmezden geliyorsa sanat mağduriyeti görünür kılabilir. Sanat sonuçta insanların kendileriyle, birbirleriyle, başka canlılarla ve ömürle olan açmazlarını anlamlandırma uğraşlarından ortaya çıkıyor. Yas da bunun bir modülü. Lakin nasıl işleneceğini sanatçı bilir, bu dikte edilemez ki!
Psikanaliz, sanatla buluşup derinlere indikçe “ben” kavramını da ortaya çıkarıyor. Türkiye’de sanat disiplinlerinin ferdi anlatılarla ilerlediğini söyleyebiliriz. “Ben” ve “biz” nasıl bir ortaya gelir? Sanatkarları “ben”i anlatmaya iten dürtü nedir?
Bence aslına bakarsanız sanatçı ve izleyicinin varlığında daha baştan ben ve biz bir ortaya geliyor. Sanat en az iki kişilik bir iş. İki tecrübe alanı, iki ruhsal alan yapıt üzerinde birleşiyor. Sanatçı ferdî bir yerden konuşur. Lakin o kişisel ses ortasında çoğullukları barındırabilir ya da barındırmaz. O bir tercih. Geçen gün Yılmaz Güney’in Aç Kurtlar sinemasını seyrettim. Sahiden büyüleyici bir sinema. Soruda vurguladığınız manada Yılmaz Güney’in “ben”ini en çok anlattığı sinema güya. Çok yalın. Yılmaz Güney’i yalnız bir kovboy üzere görüyoruz o sinemada. Ancak daha sonraki sinemalarında Umut’ta, Sürü’de, Yol’da “ben”ini anlatmıyor mu? Bana kalırsa anlatıyor. Lakin epeyce genişlemiş bir benden bahsedebiliriz o sinemalarda. Sonuçta her sanatçı dünyayı kendi gördüğü haliyle anlatıyor. Tahminen kendi gördüklerine bir şahit arıyor ya da paylaşacak birini arıyor. Çabucak o an kendisi üzere bakılırsanlere denk gelmeyebilir. Yani bize “Bu da yalnızca kendinden bahsediyor” üzere gelen birinin aslında bize epey yakın olan lakin çabucak hemen farkında olmadığımız, üstelik bir epeyce kişi tarafınca paylaşılan bir şeyden bahsetmiş olduğuni daha sonradan anlayabiliriz. Sevim Burak’ın dediği üzere “bir zamanı daim işidir” sanat. Edebiyat tarihinde bu biçimde müellifler var, kendi çağlarında fark edilmeyen, daha sonraki jenerasyon tarafınca keşfedilenler, örneğin Melville ve romanı Moby Dick. ötürüsıyla bence sanatçı “ben”inden bahseder, kendi yaşadığı haliyle hakikatten bahseder, bizim tarafımızdan duyulduğunda o hakikat artık sanatkardan kopar, çoğullaşır.
‘PANDEMİNİN EN ÇOK VURDUKLARI ORTASINDAN SANATKARLAR ÇIKACAK’
Pandemi fakirleri, dezavantajlıları vurdu. Birfazlaca insan ruhsal tahribat yaşadı ve yaşıyor. Sanatkarlar da son iki yıldır bu biçimde bir dünyayı görüyor. Gelecekteki sanat yapıtlarında bunun nasıl bir yansıması olabilir?
Bu soruya lakin yapıtlarıyla sanatkarlar yanıt verebilirler. Pandeminin fakirleri, dezavantajlıları vurması habis toplumsal ve siyasi tertipleri daha da görünür kıldı. Sanatkarlar farklı bir sınıf değiller. Pandeminin en epeyce vurdukları içinden da sanatkarlar, muharrirler çıkacak. Sevim Burak ya mektuplarında ya da Ford Mach 1’in bir yerinde “ben ellerimle yazamazsam, ayaklarımla, dişlerimle yazarım” diyordu. Tam kelamı hatırlamıyorum lakin buna misal, bir sanatçı yazmak istediğinde hiç bir şeyin ona mani olamayacağını ve sanatkarın salt zihinsel değil bütün varlığını seferber eden bir iş yaptığını ima eden bir kelamdı. Pandemi daha sonrasında da sanatkarlar benliklerinin derinliklerine inip yaşadıkları vurgunu nasıl anlatacaklarını kendileri belirleyecekler.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız var mı?
yıllardır Sevim Burak’ın biyografisini tamamlamaya çalışıyorum. Bundan daha sonraki o olur umarım.
Nilüfer E. Güngörmüş’le sanat ve psikanaliz içindeki bağlantıyı konuştuk.
Nilüfer E. Güngörmüş
Sanatı psikanalist noktadan incelemek ne üzere bir bakış açısı yaratır?
Sanatı psikanalizin bakış açısıyla incelemenin sonuçları iki istikametli oluyor. Bir yandan sanata farklı bir bakış açısı getirirken öteki yandan da psikanalizin ruhsallığa dair kavramlaştırmalarına katkı sağlıyor. Evvel ikincisinden bahsedeyim. Psikanalizin başlangıcında Freud ve takipçileri daha fazla psikanalizi güçlendirmek ve ileri sürülen hipotezleri desteklemek için sanat ve edebiyat yapıtlarına eğilmişlerdir. Yani klinik müşahedenin yanı sıra sanatkarların yapıtlarını da ruhsallığın dışavurumları olarak, bir müşahede objesi manasında ele almışlardır. Lakin bu biçimde deyince biraz soğuk bir söz oluyor. Bu yüzden yalnızca müşahede değil bir cins esinlenme fikrini de dahil etmemiz âlâ olur. Zira Freud ve daha sonraki psikanalistler, geçmişte olduğu üzere bugün de sanatkarların ruhsal işleyişin kavranması güç yanlarına dair lisana getirdikleri gerçekleri takdirle karşılamış, onların isabetli ve derinlikli kavrayışlarına hayranlık duymuşlardır ve sanatkarların bakış açısından esinlenmişlerdir. Vakit ortasında psikanalizin sanata ilgisi bunun da ötesine geçer. Psikanaliz tedavisinin gezindiği alan olan ruhsallık, iç gerçeklik, iç dünya, “dinamik bilinçdışı” dediğimiz nispeten daha kolay ulaşılabilir bölge ve onun ötesinde kalan bilinçdışı alanlar, bunların tümü fakat görsel ve sessel imgelerle ve lisanın sözcükleriyle temsil edilebildikleri vakit gerçek manada kavranabilirler. Öbür türlü bedensel duyumlar, ham algılar, isimsiz hisler, coşkular ve duygulanımlar olarak hissedilirler. Ve genelde bu hissediş kaotiktir, manalar oluşamadığı için de tasa vericidir. Bu gözle bakınca kolay kolay görüleceği üzere sanatkarın çalışması da bu kaosa bir biçim vererek manalar oluşturur. Bu niteliğiyle sanat yapıtı zihnin ve ruhsallığın işleyişini kavrama işiyle uğraşan psikanalist için kıymet biçilmezdir. Sanatı psikanalizin bakış açısıyla incelemenin sanata farklı bir bakış açısı getirmesine gelince, olağan olarak tüm sanatların, onları daha derinden kavrama hedefine hizmet eden kendi tenkit kurumları ve kavramları vardır. Psikanalizin bunlara değerli bir boyut kattığını söyleyebiliriz. Zira psikanaliz, uğraşı alanı gereği insan zihninin ve ruhsallığının nasıl işlediğine dair sistemli gözleme dayanan açıklamalar getirir. Sanat yapıtının zihnin ve ruhsallığın bir eseri olarak nasıl doğduğuna, nasıl düzenlendiğine ışık meblağ. Bu husustaki görüşleri kitabımın giriş kısmında psikanalizde ve sanatta ortak olan düş, düşlem (fantezi) ve oyun sınırını izleyerek özetlemeye ve genişletmeye çalıştım.
‘TÜRKİYE’DE PSİKANALİTİK FİKİR KÜLTÜRE SONLU HALDE DAHİL OLUYOR’
Türkiye’de psikanaliz ve sanat içindeki münasebete dair ne söylersiniz?
Herbiçimde dünyanın her yerinde olduğu üzeredir. Bir biçimde psikanaliz kuramıyla ilgilenen, tahminen kendisi psikanalizden geçen şahıslar yaratıcılığın derin köklerine dair psikanalizin kıymetli şeyler dediğini hissediyorlar ya da fark ediyorlar ve bu çalışmalarına yansıyordur kesinlikle, sanatçı olarak ya da yorumlayıcı olarak… Bir fark aranacak olursa tahminen Türkiye’de psikanalitik fikrin hala kültüre sonlu biçimde dahil olduğu söylenebilir. Bu psikanaliz pratiğinin Türkiye’ye nispeten geç gelmesiyle ilgili herbiçimde. Psikanaliz kuramı canlılığını klinikten alıyor. Psikanaliz kliniğinin olmadığı bir yerde lakin hudutlu ve bölük pörçük bir bilgi transferi olabilir. Klinik tecrübe olduğunda ve kliniğin bilgisi o ülkenin kültürel ikliminde üretildiğinde psikanalizin kültürel katkısının da üretken ve canlı olması daha mümkün.
Sanatkarın Kendine Seyahati – Sanat ve Edebiyat Üzerine Psikanalitik Denemeler, Nilüfer E. Güngörmüş, 144 syf., Metis Yayınları, 2021.
Yaratıcı çalışmalarda psikanalizin pozisyonu nedir?
Sanırım sanatkarın ferdî olarak psikanalizden geçmesini kastediyorsunuz. Psikanaliz en geniş manasıyla insanın acılarını ve tasalarını düzgünleştirmeye yarayan bir tedavi. Bu tedavi kararında insanın ruhsal ve zihinsel kapasitesi genişliyor. Sanatçı olmak için yalnızca yaratıcılığın özgürleşmesi kâfi değil. hem de insanın birtakım yetenekleri ve kendi alanında oldukcaça çalışmış olması da lazım. Kişisel psikanaliz pürüzleri ortadan kaldırabilir, çalışma isteğini harekete geçirebilir. Sanatını acı çekmeden bir oyun hazzıyla sürdürmesine yardım edebilir. Oyun derken Winnicott’un kuramında bahsetmiş olduğu manada oyunu kastediyorum. Bundan kitapta oldukcaça bahsettim.
‘TEKLİĞİN OLDUĞU YERDEN SANAT ÇIKMAZ’
“Ötekinin olmadığı yerde sözler manalarını kaybeder yahut bulamaz” diyorsunuz. Bu noktada “öteki”nin varlığı sanatta nasıl işlenmelidir?
Ötekinin varlığı aslına bakarsan sanatın göbeğinde yer alıyor. Tekliğin olduğu bir yerden sanat çıkmaz. Sanat en başta birine yönelik bir tabirdir. Bir okura, seyirciye sesleniş olabilir, ilaha bir yakarış olabilir, kişinin ikiye bölerek çoğalttığı kendine yönelen bir kelam olabilir. Hatta kime yöneldiği muhakkak olmadığında bile bir yöneliştir zira duyumlar aktarılabilir bir biçime dönüştürülmüştür yani simgeleştirilmiştir. Şayet yalnızca ben var isem, öteki yoksa simgelere, temsillere gerek olmaz. Ancak bu biçimde da niyet olmaz. Ötekinin varlığı sanatta aslına bakarsanız temel var iseyımdır diyebiliriz. Sanatçı bunu göstermek zorunda değil. Biz bu manaları çıkarabiliriz. Fakat kimi sanatkarlar da var bilhassa oburunun varlığı yahut kaybıyla ilgili bir sıkıntıyı lisana getirmeye çalışıyorlar. örneğin Alvin Lucier’in tüm yapıtlarında bu biçimde midir bilmiyorum lakin kitapta bahsetmiş olduğum “Boş Oda” yapıtında açıkça ötekiyle ve kayıpla uğraşıyor. Yahut Fransız sanatçı Antonin Artaud’nun sahneye çıkıp yalnızca çığlık attığı bir piyesi var. Şayet bir insan durup çığlık atıyorsa bu bir sesleniştir. Ötekine yöneliktir ve kelama dönüşmeye çalışan bir sestir. O kelamların ne olduğunu bulmak izleyiciye düşer. Örneğin Seyahat olayları sırasında Taksim’de uzunluk gösteren “Duran Adam”; bu bir sanat performansıydı. Tıpkı Artaud’nun çığlık atan adamı üzere, bu durumda da dansçı Fazilet Gündüz kederini durarak anlatan bir insan figürü yaratmıştı. Orada durarak birine sesleniyordu. Biroldukca ötekiye birfazlaca cümle söylüyordu. Kimine “Ben buradayım, hiç bir yere gitmiyorum, burayı da sana bırakmıyorum” diyordu. Kimine “Ben buradayım, sen de gel, beni yalnız bırakma” diyordu. Tahminen bazılarına onların sesinden mırıldanıyordu “Burada olmalıyım, daha evvel olmadım, pişmanım”, “Burada durmalıyım, ben daima yarım bırakıyorum, yalnızca dursam da olur…” vb. Kendi kendisine ne söylemiş olduğini bilemeyiz lakin başkasının varlığının burada ön planda olduğu kesin.
Sanatta “haz” kavramını nasıl yorumluyorsunuz?
Hazzın hem sanatçı birebir vakitte alımlayan açısından sanatın kıymetli bir boyutu olduğunu düşünüyorum. Ötekinin, yani sanatkarın içsel tecrübeleri, yapıt aracılığıyla bizim içsel tecrübemizle buluştuğunda ortaya çıkan bir haz var. Bir tecrübenin ve varlık hissinin gerçekleşme ânını yaşamaktan doğan bir haz. Kaynakları epey çeşitli olabilir bu hazzın. İnsanın içini sızlatan bir hisle açığa çıkabilir. İçimizde duyduğumuz bir onarılma hissinden kaynaklanabilir. Ya da kitapta Moby Dick yazısında ele almaya çalıştığım üzere “yücelik” hissinin eşlik ettiği ürküntülü bir haz da olabilir. Bence düzgün bir sanat yapıtı daha bu biçimde pek epeyce hazzı tıpkı anda uyandırıyor. Bir de sanatta çeşitliliğin bu sayede yaşadığını söyleyebilir miyiz sanki? Zira haz şahsidir. Sanatta haz konusunu “acı çekmek” ya da travma açısından da düşünebiliriz. Travmatik tecrübe yineı getirir. Travma işlenebildiğinde travma rejiminden çıkıp haz rejimine geçiyoruz. Yıkıcı yinedan çıkıp yaratıcı hareketin alanına geçiyoruz. Sanat tanımı gereği bir sürece süreci ve onun kararıdur.
‘MAĞDUR ADALET BEKLER’
Özcan Alper’in Sonbahar sineması üzerinden “yas” kavramını tartışıyorsunuz. Günümüz politik atmosferi ve toplumsal hafızamız çok yaralı… “Yas” teriminin işlenmesi de birtakım bazı tenkitlerle karşılanıyor. Bu noktada “yas”ı anlatırken nelere dikkat edilmeli? Mağdur, sanattan ne bekler?
Mağdur aslında adalet bekler. Adalet ise toplumsal bir problem ve adaleti sağlamak sanatın vazifesi değil, adalet sisteminin bakılırsavi. Tahminen sanatın kültür ortasındaki yeriyle ilgili bu sorunuz. Sanat, öbür kültürel oluşumların da yaptığı üzere, toplumda ve bireylerde adalet hissinin olgunlaşmasına katkıda bulunabilir. Bir de natürel adalet sistemi mağduru görmezden geliyorsa sanat mağduriyeti görünür kılabilir. Sanat sonuçta insanların kendileriyle, birbirleriyle, başka canlılarla ve ömürle olan açmazlarını anlamlandırma uğraşlarından ortaya çıkıyor. Yas da bunun bir modülü. Lakin nasıl işleneceğini sanatçı bilir, bu dikte edilemez ki!
Psikanaliz, sanatla buluşup derinlere indikçe “ben” kavramını da ortaya çıkarıyor. Türkiye’de sanat disiplinlerinin ferdi anlatılarla ilerlediğini söyleyebiliriz. “Ben” ve “biz” nasıl bir ortaya gelir? Sanatkarları “ben”i anlatmaya iten dürtü nedir?
Bence aslına bakarsanız sanatçı ve izleyicinin varlığında daha baştan ben ve biz bir ortaya geliyor. Sanat en az iki kişilik bir iş. İki tecrübe alanı, iki ruhsal alan yapıt üzerinde birleşiyor. Sanatçı ferdî bir yerden konuşur. Lakin o kişisel ses ortasında çoğullukları barındırabilir ya da barındırmaz. O bir tercih. Geçen gün Yılmaz Güney’in Aç Kurtlar sinemasını seyrettim. Sahiden büyüleyici bir sinema. Soruda vurguladığınız manada Yılmaz Güney’in “ben”ini en çok anlattığı sinema güya. Çok yalın. Yılmaz Güney’i yalnız bir kovboy üzere görüyoruz o sinemada. Ancak daha sonraki sinemalarında Umut’ta, Sürü’de, Yol’da “ben”ini anlatmıyor mu? Bana kalırsa anlatıyor. Lakin epeyce genişlemiş bir benden bahsedebiliriz o sinemalarda. Sonuçta her sanatçı dünyayı kendi gördüğü haliyle anlatıyor. Tahminen kendi gördüklerine bir şahit arıyor ya da paylaşacak birini arıyor. Çabucak o an kendisi üzere bakılırsanlere denk gelmeyebilir. Yani bize “Bu da yalnızca kendinden bahsediyor” üzere gelen birinin aslında bize epey yakın olan lakin çabucak hemen farkında olmadığımız, üstelik bir epeyce kişi tarafınca paylaşılan bir şeyden bahsetmiş olduğuni daha sonradan anlayabiliriz. Sevim Burak’ın dediği üzere “bir zamanı daim işidir” sanat. Edebiyat tarihinde bu biçimde müellifler var, kendi çağlarında fark edilmeyen, daha sonraki jenerasyon tarafınca keşfedilenler, örneğin Melville ve romanı Moby Dick. ötürüsıyla bence sanatçı “ben”inden bahseder, kendi yaşadığı haliyle hakikatten bahseder, bizim tarafımızdan duyulduğunda o hakikat artık sanatkardan kopar, çoğullaşır.
‘PANDEMİNİN EN ÇOK VURDUKLARI ORTASINDAN SANATKARLAR ÇIKACAK’
Pandemi fakirleri, dezavantajlıları vurdu. Birfazlaca insan ruhsal tahribat yaşadı ve yaşıyor. Sanatkarlar da son iki yıldır bu biçimde bir dünyayı görüyor. Gelecekteki sanat yapıtlarında bunun nasıl bir yansıması olabilir?
Bu soruya lakin yapıtlarıyla sanatkarlar yanıt verebilirler. Pandeminin fakirleri, dezavantajlıları vurması habis toplumsal ve siyasi tertipleri daha da görünür kıldı. Sanatkarlar farklı bir sınıf değiller. Pandeminin en epeyce vurdukları içinden da sanatkarlar, muharrirler çıkacak. Sevim Burak ya mektuplarında ya da Ford Mach 1’in bir yerinde “ben ellerimle yazamazsam, ayaklarımla, dişlerimle yazarım” diyordu. Tam kelamı hatırlamıyorum lakin buna misal, bir sanatçı yazmak istediğinde hiç bir şeyin ona mani olamayacağını ve sanatkarın salt zihinsel değil bütün varlığını seferber eden bir iş yaptığını ima eden bir kelamdı. Pandemi daha sonrasında da sanatkarlar benliklerinin derinliklerine inip yaşadıkları vurgunu nasıl anlatacaklarını kendileri belirleyecekler.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız var mı?
yıllardır Sevim Burak’ın biyografisini tamamlamaya çalışıyorum. Bundan daha sonraki o olur umarım.