Geleceği düşlemek ve öngörmeye çalışmak, gündelik hayatımızın bir modülü sayılabilir artık. Bilim kurgu tipinde yazılmış metinlerin, sinema sinemalarının, bilim ve teknik alanında bildiğimiz/duyduğumuz ve hatta “haberimizin dahi olmadığına” inandığımız gelişmelerin etkisiyle hepimizin geleceğe bakışı değişti. bir müddetdir, evvelce uzak gelecekte gerçekleşeceğine inandığımız biroldukca şeyin, yakın gelecekte dünyayı şekillendireceğine inanıyoruz. olağan olarak bu bekleyişin temelinde bir kaygı ve tasa hâli de var. Zira her şey insanı ilgilendiriyor, insanı maksat alıyor ve kimi vakit de insan çeşidinin devamlılığını tehdit ediyor. Sırf bilim ve teknik alanındaki gelişmelerin değil, beraberinde kapitalist sistemin ve makineleşen toplumun da bu tehlikede hissesi olduğunu biliyoruz. Bütün bu ögelerin edebiyattaki tezahürlerine baktığımızda, çoklukla iki cins müellif kimliği çıkıyor karşımıza: Ya yapay bir dünyaya dayanan ütopik/distopik anlatılar meydana getirmeyi tercih ediyor müellifler ya da nizam değişimine dayalı -daha “gerçekçi”, daha bugüne benzer- alternatif dünyalar yaratıyorlar. Ama kimi muharrirler var ki, onlar her iki tarafa da eğilimli. Değişen dünyayı bütünsel bir bakışla, kapsayıcı bir biçimde ele almaya çabalıyorlar. Kazuo Ishiguro, onlardan biri.
Ishiguro’yu 2017 Nobel Edebiyat Ödülü’nün sahibi olduktan daha sonra epeyce daha âlâ bilir olduğumuz aşikâr. bir daha mükafatla birlikte onu öne çıkaran bir hadisenin de, muharririn ‘Beni Asla Bırakma’ isimli romanından uyarlanan sinemanın çok tanınan hâle gelmesi olduğunu söyleyebilirim. 1981 yılından beri sırf müelliflik yapan Ishiguro’nun biyografisinden ve başarılarından uzun uzadıya bahsedecek değilim; lakin onu Nobel’le ödüllendiren heyetin belirttiği ödül öne sürülen sebebini, bu yazının muhtevasıyla da çok uyumlu olduğu için hatırlatmak isterim: İsveç Akademisi’ne bakılırsa, Ishiguro’nun romanları büyük bir duygusal güce sahip. Ve müellif bu romanlarda, insanın dünyayla bir irtibatı olduğu yanılsamasının altında yatan tabansız uçurumu açığa çıkarıyor.(1) Ishiguro’nun Nobel Edebiyat Ödülü’nden daha sonra yayımlanan birinci romanı ve bu yazının da yazılma niçini ‘Klara ile Güneş’, insan ruhunu ve his durumlarını önemli bir sorgulamaya tabi tutan kurgusuyla hem bu geleneğin tıpkı vakitte muharririn ‘Beni Asla Bırakma’ ve ‘Gömülü Dev’de yakaladığı tematik birliğin devamı niteliğinde.
Yapı Kredi Yayınları’ndan Lâle Akalın’ın aşina olduğumuz o ihtimamlı çevirisiyle çıkan ‘Klara ile Güneş’, birinci bakışta fedakârlığa dayanan bir arkadaşlık hikayesi veya bir anne-çocuk öyküsü olarak görülebilir.(2) halbuki sayfalar ilerledikçe Ishiguro’nun baş yorduğu sıkıntıların bir kitabının daha özünü oluşturduğunu anlıyoruz. Ishiguro, tek bir “büyük” soruna odaklanmayan müelliflerden. Bunların ne kadarının fark edileceğiyle de pek ilgilendiğini söyleyemem. Ana kurgunun fonunda farklı farklı sorunsallar bekliyor okuru. Ishiguro, gelecek tasası, etraf sıkıntıları, makineleşmenin sonuçları, bireyin günden güne yalnızlaşması üzere sıkıntıları metnine yerleştirirken, bunlardan hiç birini öncelemiyor. Hepsini detaylara, diyaloglara, objelere gizliyor. Kast sisteminin varlığını ve nasıl işlediğini, insanların giydiği kıyafetlerin onları ele vermesi üzerinden anlatıyor mesela. Veyahut makinelerin toplum için tehdit olarak algılandığını, bir yapay zekâya tiyatro bileti satılmasını istemeyen bir insan üzerinden aktarıyor. Akıştaki öykü devam ederken, kitaptan neyi ne kadar alacağı ve hangi sorunu daha fazlaca önemseyeceği, büsbütün okurun elinde.
BEŞERLER VE İNSANIMSILAR TOPLUMU
2008’de Paris Review mecmuasına verdiği röportajda(3), birebir romanı üç kez yazdığını (ilk üç romanını kastediyor); 2015 yılında The Guardian’da çıkan bir yazıda ise tıpkı kitabı tekraren yazma eğiliminde olduğunu söylemişti Ishiguro. Bunu bir cins “dirty secret” olarak tanımlamıştı.(4) şüphesiz emsal temaları işlediğinden kelam ediyor. Onun değerlendirmesiyle ‘Klara ile Güneş’i ilişkilendirebileceğimiz kitaplarına baktığımızda ise ortaya şu biçimde bir tablo çıkıyor: Ishiguro daha evvel ‘Beni Asla Bırakma’da klonlanmayı ele aldı ve klonların ömürlerinin “gerçek” insanların hayatından hiç de farklı olmadığı bildirisini verdi. Her klon günü geldiğinde “tamamlanıyor”du, tıpkı insan ömrünün nihayete ermesi üzere. ‘Gömülü Dev’de toplumsal bellek ve unutuş temaları üzerinden bir daha insanı ve toplumu didik didik etti; kitap fantastik nitelikleriyle öne çıksa da aslında bir daha ‘Beni Asla Bırakma’da olduğu üzere distopik bir görünüme sahipti. Bunlarla birlikte, Ishiguro, ‘Günden Kalanlar’da bir uşağı, ‘Beni Asla Bırakma’da bir klonu başkişi olarak kullandı. Katmanlaşmayı da, eşitsizliği/ayrımcılığı da, insan olmanın trajikliğini de ele aldı. ‘Klara ile Güneş’, bir daha farklı bir başkişiye sahip. hem de romanın anlatıcısı pozisyonunda da yer alan Klara, bir yapay arkadaş. Romandaki biroldukça “YA”dan biri, lakin hepsinden farklı özellikleri var. (Orijinalinde “AF” biçiminde gördüğümüz ve açılımı “Artificial Friend” olan bu söz, Türkçeye “YA” -Yapay Arkadaş- olarak çevrilmiş.) Klara, üstün müşahede yeteneğiyle öne çıkıyor. Romanın birinci sayfalarında, sergilendiği mağazada bir çocuğun kendisini yapay arkadaş olarak edinmesini, “hiç bir vakit mahrumluk çekmeyecek kadar güzelliğe kavuşacağı” (s. 13) günü beklerken, ne kadar derin bir gözlemci olduğunu anlıyoruz. Romana ismini veren öğelerden Güneş de daha en başta dahil oluyor öyküye. Klara, en epeyce Güneş’in hareketlerini takip ediyor zira gücünü ondan alıyor. En genel manada, kıssanın, konutun bir üyesi hâline gelen Klara ile hasta Josie’nin arkadaşlığı üzerine ilerlediğini ve Klara’nın Josie’yi kurtarmak için başvurduğu yolların Güneş’e çıktığını söyleyebilirim. Josie’nin annesi ile komşusu ve arkadaşı Rick de kıssada kıymetli roller üstlenmekte.
National Public Radio’da kitapla ilgili çıkan bir yazıda, “Bu dayanılmaz” diye kelama başlamış yazının sahibi.(5) Bu tanımlama ilgimi çekmekle bir arada, romanı dayanılmaz yapan elbette Klara ile Josie’nin arkadaşlık öyküsü değil. Dayanılması güç olan, Ishiguro’nun insanı yüzleşmekten kaçtığı hislerle baş başa bırakması. Vefatı hatırlatmak/çağrıştırmak için türlü yollar bularak, insanın, varlığının “geçici” olduğunu derinden anlamasını sağlaması ve ona, ne kadar “yabancılaştığını” bakılırsabilsin diye kendisine dışarıdan bakma imkânı yaratması. Tam da bu niçinle “dışarıdan bir göz” olabilecek “farklı” anlatıcılar seçiyor Ishiguro. Klara, “tam olarak” insan değil, lakin beşere fazlaca epey uzak görünen bir robot da değil. Bilakis, insanları gözlemledikçe onlara yaklaşan bir yapay arkadaş. nazaranvi bittiğinde yavaşça “solması” ise tıpkı ‘Beni Asla Bırakma’daki klonların tamamlanmasına benziyor. Müellif, onun “yapay”lığını roman boyunca gördüklerini tasvir etmesi üzerinden hatırlatıyor bize. Klara, algıladığı her şeyi -görüş ekranındaki- “bölmeler” aracılığıyla algılıyor, modüllü görüyor; bu da kimi vakit manzaraların birbirine karışmasına veyahut bozulmasına sebep oluyor.
Caption
Klara’nın öteki “YA”lardan farklı olarak dış dünyaya çok ilgili olduğunu ve bilhassa insan davranışlarını titizlikle gözlemlediğini, kendince çıkarımlar yaptığını görüyoruz. Bunun niçini, bir gün “eşlikçi” olduğunda arkadaşlık ettiği çocuğa en yeterli biçimde hizmet vermek. Müşahede yeteneğinin kuvvetini aşikâr eden birinci cümleleri ise sahibini -Josie’yi- gördüğünde kuruyor Klara:
“Solgun ve zayıftı ve bize hakikat ilerlerken, yürüyüşünün öbür gelip geçenlerinkine benzemediğini gorebiliyordum. Tam olarak yavaş yürümüyordu lakin attığı her adımdan daha sonra güya hâlâ inançta mi ve sanki düşer mi diye kendini sağlama almaya çalışıyor üzereydi.” (s. 16)
Ki, Josie’nin olmasa da annesinin Klara’yı tercih etmesindeki sebep de müşahede yeteneği oluyor. Onu satın almadan evvel, Klara’dan, Josie’nin yürüyüşünü taklit etmesini istiyor Anne. İlerleyen sayfalarda ondan Josie üzere davranmasını istediğini de okuyoruz, hatta epey daha ileri giderek bir gün şahsen Josie’nin kendisi olmasını istediğini de. Bunu manalandırmak fazlaca da güç olmasa gerek. Klara’nın Josie hakkındaki birinci izlenimleri üzerine alıntıladığım cümlelerde hissettirildiği üzere, Josie hastadır. (Josie’nin Sal isminde bir ablası olduğunu ve bir hastalık yüzünden yitirildiğini de öğreniyoruz vakit içinde.) Ishiguro, bu hastalığı açıkça anlatmaktansa yavaş yavaş, kademe kademe sezdiriyor. Evvel Klara’nın gözlemleriyle, daha sonra Josie’nin Klara’ya söylemiş oldukleriyle:
“(…) Ve ben büyürken birlikte bir sürü harika şey yapacağız. Tek bir şey var, kimi vakit şey… Tahminen de birtakım günler fazlaca düzgün olmadığımdandır. Bilmiyorum. Fakat güya bir şeyler oluyor üzere. Ne olduğundan emin değilim. Makûs bir şey olduğunu bile bildiğim yok. Fakat kimi vakit her şey, neredeyse, şey yani, olağandışı oluyor.” (s. 28)
HER ŞEY HÂLÂ DENETİMİMİZ ALTINDA MI?
Gelelim ‘Klara ile Güneş’in meselelerine… Sanıyorum müellifin sınıfsal ayrımı ele alışından kelam ederek başlamak gerek. Romanda Klara üzere arkadaşları satın alabilmek bile sınıfsal bir sorun. Josie ve komşusu Rick içindeki en bariz farklardan biri bu. Hatta Klara’yı bakılırsan Rick, Josie’ye, “bir yapay arkadaş almayacağını dediğini” hatırlatıyor. Başka yandan, romanda Josie üzere çocukların “yükseltildiği” söyleniyor. Rick gibilerinse bahtına bırakıldığı ve “önlerinin açılmadığı”. Josie istediği üniversiteye gitme talihine sahipken Rick fazlaca düşük bir oranda da olsa kendisi üzere çocukları da kabul eden bir üniversiteye girmek için annesiyle birlikte eski bir tanıdığa -tabiri caizse- yalvarmak zorundadır. Bu “yükseltilme” durumunu tam olarak açıklamıyor muharrir. Hatta boşlukları doldurmaya çalışarak, Josie’nin ablası Sal’in başına bu niçinle bir şey gelmiş olabileceğini, Josie’nin de bu durumdan dolayı hastalandığını düşünüyoruz. Neredeyse bütün bildiğimiz, yükseltilmiş çocukların meskenlerinde bir çeşit uzaktan eğitim aldığı. Bu da ellerinden düşürmedikleri “uzundörtgenler” aracılığıyla gerçekleşiyor. Rick ve Josie içindeki -yani aslında yükseltilmiş çocuklar ile yükseltilmemiş çocuklar içindeki- ayrımın en bariz olduğu sahnelerden biri, Anne’nin düzenlediği ve Josie’nin bile gönülsüzce katıldığı “etkileşim toplantısı”nda yaşanıyor. Biroldukca çocuğun ve ebeveynin bulunduğu bu toplantıya Josie’nin ısrarı üzerine geliyor Rick. En başında oraya ilişkin olmadığını biliyor ve bunu dillendiriyor. Meskene girdiği ânı şu biçimde aktarıyor Klara:
“Rick çimenlik tepecikte giydiklerini giymişti, olağan kot pantolon ve kazak. Lakin yetişkinler onu derhal fark ettiler.” (s. 62)
“Normal” sözü çok dikkat cazibeli. Öte yandan, Anne üzerinden de kıyafete değiniliyor romanda:
“Yetişkinler bayandı. Her ikisi de yüksek kademeli ofis çalışanı giysileri ortasındaydı.” (s. 18)
Ishiguro, sınıfsal ayrımın altını çizerken çocukların yeteneklerine değinmeyi ihmal etmemiş. “Yükseltilmemiş” Rick’in zeki bir çocuk olduğunu, kendi icatlarını yaptığını biliyoruz. tıpkı vakitte, Rick’le ortak bir gelecek tasarlayan Josie’nin aslında etkileşim toplantısındakilere benzemekten içten içe korktuğunu da biliyoruz. Müellif soruyor: Birileri ilerlesin diye öbürleri kenara atılırsa ne olur? Sistemin adaletsizliği bir distopya mı yoksa aslına bakarsanız ortasında bulunduğumuz sistem fazlacatan adaletsizleşti mi?
The Guardian’a ‘Klara ile Güneş’ hakkında konuşan Ishiguro’nun kelamlarından, zihninin yapay zekâdan türeyen birtakım sorularla meşgul olduğunu anlamak mümkün. Bütün bu gelişmeler, eşitlik/adalet/demokrasi üzerinde tesirli mi? Kapitalizmin tabiatı, kendi modelini kendisi değiştirmekte. Öyleyse, biz beşerler hâlâ bu şeylerin denetimine sahip miyiz?(6) Muharririn kaygısına bağlı olarak romanda öne çıkan bir öbür sorun, makineleşen dünyada insanın pozisyonunun değişmesi durumu. Bunu hissettiren birkaç belirti var. Ortalarında öne çıkanı, Klara’nın tiyatroya gireceğini zanniçin ve “yüksek kademeli mavi bir elbise giymiş olan” bir hanımın onun varlığından duyduğu rahatsızlığı lisana getirmesi, “işlerini ellerinden alan”ların bir de tiyatro biletlerine talip olduğunu düşünmesi. Bir başka belirti, Klara’nın -evden uzak- babasının “iş değişikliği” hayatış olması. Üstelik kendisi kabul etmese de “faşist” olarak tanımlanabilecek bir kümenin ortasında yer alması. Makinelerin insanları yerlerinden etmesiyle toplumda farklı kümelerin ortaya çıktığını anlıyoruz bu biçimdece. Ayrıyeten, bir kısmın “YA”lardan hoşlanmadığı romanda açıkça belirtiliyor:
“Klara, şu anda YA’lar hakkında giderek büyüyen, yaygın bir korku var. Beşerler sizin fazla zeki hale geldiğinizden kelam ediyorlar. Korkuyorlar, zira içinizde neler olup bittiğini artık izleyemiyorlar.” (s. 253)
Bunlarla birlikte, Klara için de bir eskime/işe yaramama tehlikesinin varlığından kelam edilebilir. Romanda B3 model “YA”ların mağazada yerini almasıyla Klara üzere B2 model “YA”lar daha kuytu köşelerde sergilenmeye başlıyor. bu biçimdece makineleşmenin bir makine için bile tehdit oluşturabileceğini görüyoruz. Ishiguro, ne kadar süratli tükettiğimizi, durmadan “yeni” olana ilgi duyduğumuzu vurgulamış.
GÜNEŞ HER VAKİT BİZE ULAŞMANIN YOLUNU BULUR
Son olarak inançtan bahsedeceğim. Klara’nın Josie’yi “iyileştirme” yolundaki kıssası biroldukca yerde “umudun hikâyesi” olarak tanımlanmış. Bense, “inancın hikâyesi” olarak tanımlamayı tercih ederim; zira umut tek başına kâfi değildir, sizi harekete geçirecek daha güçlü hislere ve -en mühimi- inançta istikrara sahip olmanız gerekir. Klara’nınki bir inanç öyküsü. Performansı Güneş’ten aldığı güce bağlı olan Klara, onu bir İlah üzere görüyor. Diyebiliriz ki: Güneş, “YA” kozmosunun Rabbi. Daha evvel mağazadan müşahede yaparken öldüğünü sandığı bir dilenciyi “canlandırdığına” inanıyor Güneş’in. Bu niçinle de Josie’ye âlâ gelecek şeyin onda olduğu fikrine kapılıyor. Yalnızca Güneş’i rahatsız ettiğini düşündüğü için mağazada hava kirliliği yaratan “Cootings Makinesi”ni yok etmek istiyor. (Ishiguro etraf problemlerine da değinmiş romanında. Bu konuda Klara’nın tabiatla ilgili müşahedeleri ilgi cazibeli.) Güneş’e ulaşmak içinse elinden geleni yapıyor. Ki, Klara konuta birinci geldiği vakit içinderda Josie’nin günlük durumuyla gökyüzünün durumu içinde bir bağ kurarak Güneş’e inancını aşikâr ediyor:
“Josie düzgün değilse gökyüzü onun kusmuğunun ya da soluk dışkısının rengini alabiliyor, hatta ortasında çizgi çizgi kan bile bulunabiliyordu.” (s. 51)
Tek başına gerçekleştiremeyeceği seyahati, Rick’in sayesinde gerçekleştiriyor Klara. Sıra Güneş’le konuşmaya geldiğinde, onun insan tipine ne kadar yaklaştığını hissediyoruz. Dua eden bir beşerden neredeyse hiç bir farkı yok Klara’nın. İsteğini lisana getiriyor, bunun sebeplerini sıralıyor ve hatta teminat gösteriyor. Ishiguro, bir yapay zekânın, zihni bir “tabula rasa” iken insanı taklit ederek ne derece insanlaşabileceğini anlatırken daha evvel ‘Beni Asla Bırakma’da klonlar aracılığıyla gündeme getirdiği bir soruyu bir daha soruyor: Yapay zekâların bir ruhu var mı? Olacak mı? Evet, Klara’nın gösterdiği gelişim sahiden kayda bedel; lakin daha da mühimi, onun “duyguları” da taklit etmesi, özümsemesi durumu. O denli ki Güneş’e yalvaran Klara, çocuğunun ölmemesi için dua eden bir anne üzere şefkatli, dingin, merhamet dolu. Öte yandan, Klara ikinci sefer Güneş’le konuşmaya gittiğinde, hazırladığı kelamların büsbütün mağazadaki müşahedelerine dayandığını görüyoruz. Birinci konuşması Güneş’in dilenci adam ve köpeğine yardım ettiği inancına dayanırken, ikinci konuşması ise bir daha Güneş’in, birbirini seven iki insanın kavuşma ânında memnun olduğu inancına dayanıyor:
“Güneş’in sevgililerin yeterliliğini istediğini biliyorum, tahminen de birbirlerini bulmaları için onlara yardım bile ediyordur. bu biçimde, lütfen Josie ile Rick’i de düşün. Onlar çabucak hemen hayli genç. Josie artık vefat edecek olursa, sonsuza kadar ayrılmış olacaklar. Dilenci Adam ile köpeğine yaptığını gördüğüm üzere, keşke Josie’ye de özel besininden verebilsen, bu biçimde Josie ile Rick de sevgi dolu fotoğraflarında diledikleri üzere birliktece yetişkinliğe adım atabilirler. Sevgilerinin Kahve Fincanı Hanım ile Yağmurluk Adam’ınki üzere kuvvetli ve uzun ömürlü olduğuna ben şahsen kefil olurum.” (s. 235-236)
Burada şuna da özetlemek gerekirse değinmek isterim. Klara’nın, Güneş’le konuştuğu kısımda, “İltimasın istek edilen bir şey olmadığını biliyorum” (s. 236) söylemiş olduğine şahit oluyoruz. Bu cümle, yükseltilmiş çocuklar ve yükseltilmemiş çocuklar ayrımını ve Rick’in yeterli bir üniversiteye gidebilmek için yetkili bireyden iltimas dilemek zorunda kaldığını işaret ediyor. Ki esasen, işleyen sistem gereği iltimasın karar sürdüğü, kimi insanların kayırılmasının “doğal” olduğu bir toplumda yaşanıyor her şey. Ishiguro’nun metinlerindeki yarı örtük göndermeler ne kadar da dikkate paha.
Yapay zekâlar üzere kurmacalar da icattır. Biz nasıl bir yapay zekâyla empati kurmaya çabalıyorsak müellif da okuruyla empati kurmaya çabalıyor. Onun vereceği reaksiyonları kestirmeye çalışarak bir cihan yaratıyor. Ama Ishiguro’nun kaleminde bu kolaycı çıkarıma ilişkin olmayan bir şeyler var. Romanda, Klara’nın teknik özellikleri okurun onu daha düzgün tanıması ve daha sağlam bir bilim kurgu yazmak ismine uzunca anlatılabilirdi mesela. Klara, sıradan seviyedeki kimi fizikî ögeleri algılamada zorluk çekerken insan hislerini daha rahat çözümlüyor, bir insan üzere yürümeye, dua etmeye kalkışabiliyor… Zira Ishiguro sadece etrafında dolaştığı temel sıkıntıya hizmet edecek, onu besleyecek detaylarla ilgileniyor. İklim değişikliğinden kaynaklanan etraf meselelerinin, ayrımcılığın, eşitsizliğin, ölümlülüğün orta yerinde duran Klara’nın daima çocuksu görünmesi ve saflığının bozulmaması da bundan…
“Güneş her vakit bize ulaşmanın yolunu bulur.”
1 https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2017/summary/
2 Romandan yapılan tüm alıntılar için: Kazuo Ishiguro, Klara ile Güneş, Çev. Lâle Akalın, Yapı Kredi Yayınları, 1. baskı, Mayıs 2021. birebir vakitte, yazı boyunca erişim linki verilen tüm çevrimiçi kaynakların son erişim tarihi 30.05.2021’dir.
3 https://www.theparisreview.org/interviews/5829/the-art-of-fiction-no-196-kazuo-ishiguro
4 https://www.theguardian.com/books/booksblog/2015/jan/27/kazuo-ishiguro-reading-group
5 https://www.npr.org/2021/03/03/972841445/klara-and-the-sun-is-a-masterpiece-about-life-love-and-mortality
6 https://www.theguardian.com/books/2021/feb/20/kazuo-ishiguro-klara-and-the-sun-interview
Ishiguro’yu 2017 Nobel Edebiyat Ödülü’nün sahibi olduktan daha sonra epeyce daha âlâ bilir olduğumuz aşikâr. bir daha mükafatla birlikte onu öne çıkaran bir hadisenin de, muharririn ‘Beni Asla Bırakma’ isimli romanından uyarlanan sinemanın çok tanınan hâle gelmesi olduğunu söyleyebilirim. 1981 yılından beri sırf müelliflik yapan Ishiguro’nun biyografisinden ve başarılarından uzun uzadıya bahsedecek değilim; lakin onu Nobel’le ödüllendiren heyetin belirttiği ödül öne sürülen sebebini, bu yazının muhtevasıyla da çok uyumlu olduğu için hatırlatmak isterim: İsveç Akademisi’ne bakılırsa, Ishiguro’nun romanları büyük bir duygusal güce sahip. Ve müellif bu romanlarda, insanın dünyayla bir irtibatı olduğu yanılsamasının altında yatan tabansız uçurumu açığa çıkarıyor.(1) Ishiguro’nun Nobel Edebiyat Ödülü’nden daha sonra yayımlanan birinci romanı ve bu yazının da yazılma niçini ‘Klara ile Güneş’, insan ruhunu ve his durumlarını önemli bir sorgulamaya tabi tutan kurgusuyla hem bu geleneğin tıpkı vakitte muharririn ‘Beni Asla Bırakma’ ve ‘Gömülü Dev’de yakaladığı tematik birliğin devamı niteliğinde.
Yapı Kredi Yayınları’ndan Lâle Akalın’ın aşina olduğumuz o ihtimamlı çevirisiyle çıkan ‘Klara ile Güneş’, birinci bakışta fedakârlığa dayanan bir arkadaşlık hikayesi veya bir anne-çocuk öyküsü olarak görülebilir.(2) halbuki sayfalar ilerledikçe Ishiguro’nun baş yorduğu sıkıntıların bir kitabının daha özünü oluşturduğunu anlıyoruz. Ishiguro, tek bir “büyük” soruna odaklanmayan müelliflerden. Bunların ne kadarının fark edileceğiyle de pek ilgilendiğini söyleyemem. Ana kurgunun fonunda farklı farklı sorunsallar bekliyor okuru. Ishiguro, gelecek tasası, etraf sıkıntıları, makineleşmenin sonuçları, bireyin günden güne yalnızlaşması üzere sıkıntıları metnine yerleştirirken, bunlardan hiç birini öncelemiyor. Hepsini detaylara, diyaloglara, objelere gizliyor. Kast sisteminin varlığını ve nasıl işlediğini, insanların giydiği kıyafetlerin onları ele vermesi üzerinden anlatıyor mesela. Veyahut makinelerin toplum için tehdit olarak algılandığını, bir yapay zekâya tiyatro bileti satılmasını istemeyen bir insan üzerinden aktarıyor. Akıştaki öykü devam ederken, kitaptan neyi ne kadar alacağı ve hangi sorunu daha fazlaca önemseyeceği, büsbütün okurun elinde.
BEŞERLER VE İNSANIMSILAR TOPLUMU
2008’de Paris Review mecmuasına verdiği röportajda(3), birebir romanı üç kez yazdığını (ilk üç romanını kastediyor); 2015 yılında The Guardian’da çıkan bir yazıda ise tıpkı kitabı tekraren yazma eğiliminde olduğunu söylemişti Ishiguro. Bunu bir cins “dirty secret” olarak tanımlamıştı.(4) şüphesiz emsal temaları işlediğinden kelam ediyor. Onun değerlendirmesiyle ‘Klara ile Güneş’i ilişkilendirebileceğimiz kitaplarına baktığımızda ise ortaya şu biçimde bir tablo çıkıyor: Ishiguro daha evvel ‘Beni Asla Bırakma’da klonlanmayı ele aldı ve klonların ömürlerinin “gerçek” insanların hayatından hiç de farklı olmadığı bildirisini verdi. Her klon günü geldiğinde “tamamlanıyor”du, tıpkı insan ömrünün nihayete ermesi üzere. ‘Gömülü Dev’de toplumsal bellek ve unutuş temaları üzerinden bir daha insanı ve toplumu didik didik etti; kitap fantastik nitelikleriyle öne çıksa da aslında bir daha ‘Beni Asla Bırakma’da olduğu üzere distopik bir görünüme sahipti. Bunlarla birlikte, Ishiguro, ‘Günden Kalanlar’da bir uşağı, ‘Beni Asla Bırakma’da bir klonu başkişi olarak kullandı. Katmanlaşmayı da, eşitsizliği/ayrımcılığı da, insan olmanın trajikliğini de ele aldı. ‘Klara ile Güneş’, bir daha farklı bir başkişiye sahip. hem de romanın anlatıcısı pozisyonunda da yer alan Klara, bir yapay arkadaş. Romandaki biroldukça “YA”dan biri, lakin hepsinden farklı özellikleri var. (Orijinalinde “AF” biçiminde gördüğümüz ve açılımı “Artificial Friend” olan bu söz, Türkçeye “YA” -Yapay Arkadaş- olarak çevrilmiş.) Klara, üstün müşahede yeteneğiyle öne çıkıyor. Romanın birinci sayfalarında, sergilendiği mağazada bir çocuğun kendisini yapay arkadaş olarak edinmesini, “hiç bir vakit mahrumluk çekmeyecek kadar güzelliğe kavuşacağı” (s. 13) günü beklerken, ne kadar derin bir gözlemci olduğunu anlıyoruz. Romana ismini veren öğelerden Güneş de daha en başta dahil oluyor öyküye. Klara, en epeyce Güneş’in hareketlerini takip ediyor zira gücünü ondan alıyor. En genel manada, kıssanın, konutun bir üyesi hâline gelen Klara ile hasta Josie’nin arkadaşlığı üzerine ilerlediğini ve Klara’nın Josie’yi kurtarmak için başvurduğu yolların Güneş’e çıktığını söyleyebilirim. Josie’nin annesi ile komşusu ve arkadaşı Rick de kıssada kıymetli roller üstlenmekte.
National Public Radio’da kitapla ilgili çıkan bir yazıda, “Bu dayanılmaz” diye kelama başlamış yazının sahibi.(5) Bu tanımlama ilgimi çekmekle bir arada, romanı dayanılmaz yapan elbette Klara ile Josie’nin arkadaşlık öyküsü değil. Dayanılması güç olan, Ishiguro’nun insanı yüzleşmekten kaçtığı hislerle baş başa bırakması. Vefatı hatırlatmak/çağrıştırmak için türlü yollar bularak, insanın, varlığının “geçici” olduğunu derinden anlamasını sağlaması ve ona, ne kadar “yabancılaştığını” bakılırsabilsin diye kendisine dışarıdan bakma imkânı yaratması. Tam da bu niçinle “dışarıdan bir göz” olabilecek “farklı” anlatıcılar seçiyor Ishiguro. Klara, “tam olarak” insan değil, lakin beşere fazlaca epey uzak görünen bir robot da değil. Bilakis, insanları gözlemledikçe onlara yaklaşan bir yapay arkadaş. nazaranvi bittiğinde yavaşça “solması” ise tıpkı ‘Beni Asla Bırakma’daki klonların tamamlanmasına benziyor. Müellif, onun “yapay”lığını roman boyunca gördüklerini tasvir etmesi üzerinden hatırlatıyor bize. Klara, algıladığı her şeyi -görüş ekranındaki- “bölmeler” aracılığıyla algılıyor, modüllü görüyor; bu da kimi vakit manzaraların birbirine karışmasına veyahut bozulmasına sebep oluyor.
Caption
Klara’nın öteki “YA”lardan farklı olarak dış dünyaya çok ilgili olduğunu ve bilhassa insan davranışlarını titizlikle gözlemlediğini, kendince çıkarımlar yaptığını görüyoruz. Bunun niçini, bir gün “eşlikçi” olduğunda arkadaşlık ettiği çocuğa en yeterli biçimde hizmet vermek. Müşahede yeteneğinin kuvvetini aşikâr eden birinci cümleleri ise sahibini -Josie’yi- gördüğünde kuruyor Klara:
“Solgun ve zayıftı ve bize hakikat ilerlerken, yürüyüşünün öbür gelip geçenlerinkine benzemediğini gorebiliyordum. Tam olarak yavaş yürümüyordu lakin attığı her adımdan daha sonra güya hâlâ inançta mi ve sanki düşer mi diye kendini sağlama almaya çalışıyor üzereydi.” (s. 16)
Ki, Josie’nin olmasa da annesinin Klara’yı tercih etmesindeki sebep de müşahede yeteneği oluyor. Onu satın almadan evvel, Klara’dan, Josie’nin yürüyüşünü taklit etmesini istiyor Anne. İlerleyen sayfalarda ondan Josie üzere davranmasını istediğini de okuyoruz, hatta epey daha ileri giderek bir gün şahsen Josie’nin kendisi olmasını istediğini de. Bunu manalandırmak fazlaca da güç olmasa gerek. Klara’nın Josie hakkındaki birinci izlenimleri üzerine alıntıladığım cümlelerde hissettirildiği üzere, Josie hastadır. (Josie’nin Sal isminde bir ablası olduğunu ve bir hastalık yüzünden yitirildiğini de öğreniyoruz vakit içinde.) Ishiguro, bu hastalığı açıkça anlatmaktansa yavaş yavaş, kademe kademe sezdiriyor. Evvel Klara’nın gözlemleriyle, daha sonra Josie’nin Klara’ya söylemiş oldukleriyle:
“(…) Ve ben büyürken birlikte bir sürü harika şey yapacağız. Tek bir şey var, kimi vakit şey… Tahminen de birtakım günler fazlaca düzgün olmadığımdandır. Bilmiyorum. Fakat güya bir şeyler oluyor üzere. Ne olduğundan emin değilim. Makûs bir şey olduğunu bile bildiğim yok. Fakat kimi vakit her şey, neredeyse, şey yani, olağandışı oluyor.” (s. 28)
HER ŞEY HÂLÂ DENETİMİMİZ ALTINDA MI?
Gelelim ‘Klara ile Güneş’in meselelerine… Sanıyorum müellifin sınıfsal ayrımı ele alışından kelam ederek başlamak gerek. Romanda Klara üzere arkadaşları satın alabilmek bile sınıfsal bir sorun. Josie ve komşusu Rick içindeki en bariz farklardan biri bu. Hatta Klara’yı bakılırsan Rick, Josie’ye, “bir yapay arkadaş almayacağını dediğini” hatırlatıyor. Başka yandan, romanda Josie üzere çocukların “yükseltildiği” söyleniyor. Rick gibilerinse bahtına bırakıldığı ve “önlerinin açılmadığı”. Josie istediği üniversiteye gitme talihine sahipken Rick fazlaca düşük bir oranda da olsa kendisi üzere çocukları da kabul eden bir üniversiteye girmek için annesiyle birlikte eski bir tanıdığa -tabiri caizse- yalvarmak zorundadır. Bu “yükseltilme” durumunu tam olarak açıklamıyor muharrir. Hatta boşlukları doldurmaya çalışarak, Josie’nin ablası Sal’in başına bu niçinle bir şey gelmiş olabileceğini, Josie’nin de bu durumdan dolayı hastalandığını düşünüyoruz. Neredeyse bütün bildiğimiz, yükseltilmiş çocukların meskenlerinde bir çeşit uzaktan eğitim aldığı. Bu da ellerinden düşürmedikleri “uzundörtgenler” aracılığıyla gerçekleşiyor. Rick ve Josie içindeki -yani aslında yükseltilmiş çocuklar ile yükseltilmemiş çocuklar içindeki- ayrımın en bariz olduğu sahnelerden biri, Anne’nin düzenlediği ve Josie’nin bile gönülsüzce katıldığı “etkileşim toplantısı”nda yaşanıyor. Biroldukca çocuğun ve ebeveynin bulunduğu bu toplantıya Josie’nin ısrarı üzerine geliyor Rick. En başında oraya ilişkin olmadığını biliyor ve bunu dillendiriyor. Meskene girdiği ânı şu biçimde aktarıyor Klara:
“Rick çimenlik tepecikte giydiklerini giymişti, olağan kot pantolon ve kazak. Lakin yetişkinler onu derhal fark ettiler.” (s. 62)
“Normal” sözü çok dikkat cazibeli. Öte yandan, Anne üzerinden de kıyafete değiniliyor romanda:
“Yetişkinler bayandı. Her ikisi de yüksek kademeli ofis çalışanı giysileri ortasındaydı.” (s. 18)
Ishiguro, sınıfsal ayrımın altını çizerken çocukların yeteneklerine değinmeyi ihmal etmemiş. “Yükseltilmemiş” Rick’in zeki bir çocuk olduğunu, kendi icatlarını yaptığını biliyoruz. tıpkı vakitte, Rick’le ortak bir gelecek tasarlayan Josie’nin aslında etkileşim toplantısındakilere benzemekten içten içe korktuğunu da biliyoruz. Müellif soruyor: Birileri ilerlesin diye öbürleri kenara atılırsa ne olur? Sistemin adaletsizliği bir distopya mı yoksa aslına bakarsanız ortasında bulunduğumuz sistem fazlacatan adaletsizleşti mi?
The Guardian’a ‘Klara ile Güneş’ hakkında konuşan Ishiguro’nun kelamlarından, zihninin yapay zekâdan türeyen birtakım sorularla meşgul olduğunu anlamak mümkün. Bütün bu gelişmeler, eşitlik/adalet/demokrasi üzerinde tesirli mi? Kapitalizmin tabiatı, kendi modelini kendisi değiştirmekte. Öyleyse, biz beşerler hâlâ bu şeylerin denetimine sahip miyiz?(6) Muharririn kaygısına bağlı olarak romanda öne çıkan bir öbür sorun, makineleşen dünyada insanın pozisyonunun değişmesi durumu. Bunu hissettiren birkaç belirti var. Ortalarında öne çıkanı, Klara’nın tiyatroya gireceğini zanniçin ve “yüksek kademeli mavi bir elbise giymiş olan” bir hanımın onun varlığından duyduğu rahatsızlığı lisana getirmesi, “işlerini ellerinden alan”ların bir de tiyatro biletlerine talip olduğunu düşünmesi. Bir başka belirti, Klara’nın -evden uzak- babasının “iş değişikliği” hayatış olması. Üstelik kendisi kabul etmese de “faşist” olarak tanımlanabilecek bir kümenin ortasında yer alması. Makinelerin insanları yerlerinden etmesiyle toplumda farklı kümelerin ortaya çıktığını anlıyoruz bu biçimdece. Ayrıyeten, bir kısmın “YA”lardan hoşlanmadığı romanda açıkça belirtiliyor:
“Klara, şu anda YA’lar hakkında giderek büyüyen, yaygın bir korku var. Beşerler sizin fazla zeki hale geldiğinizden kelam ediyorlar. Korkuyorlar, zira içinizde neler olup bittiğini artık izleyemiyorlar.” (s. 253)
Bunlarla birlikte, Klara için de bir eskime/işe yaramama tehlikesinin varlığından kelam edilebilir. Romanda B3 model “YA”ların mağazada yerini almasıyla Klara üzere B2 model “YA”lar daha kuytu köşelerde sergilenmeye başlıyor. bu biçimdece makineleşmenin bir makine için bile tehdit oluşturabileceğini görüyoruz. Ishiguro, ne kadar süratli tükettiğimizi, durmadan “yeni” olana ilgi duyduğumuzu vurgulamış.
GÜNEŞ HER VAKİT BİZE ULAŞMANIN YOLUNU BULUR
Son olarak inançtan bahsedeceğim. Klara’nın Josie’yi “iyileştirme” yolundaki kıssası biroldukca yerde “umudun hikâyesi” olarak tanımlanmış. Bense, “inancın hikâyesi” olarak tanımlamayı tercih ederim; zira umut tek başına kâfi değildir, sizi harekete geçirecek daha güçlü hislere ve -en mühimi- inançta istikrara sahip olmanız gerekir. Klara’nınki bir inanç öyküsü. Performansı Güneş’ten aldığı güce bağlı olan Klara, onu bir İlah üzere görüyor. Diyebiliriz ki: Güneş, “YA” kozmosunun Rabbi. Daha evvel mağazadan müşahede yaparken öldüğünü sandığı bir dilenciyi “canlandırdığına” inanıyor Güneş’in. Bu niçinle de Josie’ye âlâ gelecek şeyin onda olduğu fikrine kapılıyor. Yalnızca Güneş’i rahatsız ettiğini düşündüğü için mağazada hava kirliliği yaratan “Cootings Makinesi”ni yok etmek istiyor. (Ishiguro etraf problemlerine da değinmiş romanında. Bu konuda Klara’nın tabiatla ilgili müşahedeleri ilgi cazibeli.) Güneş’e ulaşmak içinse elinden geleni yapıyor. Ki, Klara konuta birinci geldiği vakit içinderda Josie’nin günlük durumuyla gökyüzünün durumu içinde bir bağ kurarak Güneş’e inancını aşikâr ediyor:
“Josie düzgün değilse gökyüzü onun kusmuğunun ya da soluk dışkısının rengini alabiliyor, hatta ortasında çizgi çizgi kan bile bulunabiliyordu.” (s. 51)
Tek başına gerçekleştiremeyeceği seyahati, Rick’in sayesinde gerçekleştiriyor Klara. Sıra Güneş’le konuşmaya geldiğinde, onun insan tipine ne kadar yaklaştığını hissediyoruz. Dua eden bir beşerden neredeyse hiç bir farkı yok Klara’nın. İsteğini lisana getiriyor, bunun sebeplerini sıralıyor ve hatta teminat gösteriyor. Ishiguro, bir yapay zekânın, zihni bir “tabula rasa” iken insanı taklit ederek ne derece insanlaşabileceğini anlatırken daha evvel ‘Beni Asla Bırakma’da klonlar aracılığıyla gündeme getirdiği bir soruyu bir daha soruyor: Yapay zekâların bir ruhu var mı? Olacak mı? Evet, Klara’nın gösterdiği gelişim sahiden kayda bedel; lakin daha da mühimi, onun “duyguları” da taklit etmesi, özümsemesi durumu. O denli ki Güneş’e yalvaran Klara, çocuğunun ölmemesi için dua eden bir anne üzere şefkatli, dingin, merhamet dolu. Öte yandan, Klara ikinci sefer Güneş’le konuşmaya gittiğinde, hazırladığı kelamların büsbütün mağazadaki müşahedelerine dayandığını görüyoruz. Birinci konuşması Güneş’in dilenci adam ve köpeğine yardım ettiği inancına dayanırken, ikinci konuşması ise bir daha Güneş’in, birbirini seven iki insanın kavuşma ânında memnun olduğu inancına dayanıyor:
“Güneş’in sevgililerin yeterliliğini istediğini biliyorum, tahminen de birbirlerini bulmaları için onlara yardım bile ediyordur. bu biçimde, lütfen Josie ile Rick’i de düşün. Onlar çabucak hemen hayli genç. Josie artık vefat edecek olursa, sonsuza kadar ayrılmış olacaklar. Dilenci Adam ile köpeğine yaptığını gördüğüm üzere, keşke Josie’ye de özel besininden verebilsen, bu biçimde Josie ile Rick de sevgi dolu fotoğraflarında diledikleri üzere birliktece yetişkinliğe adım atabilirler. Sevgilerinin Kahve Fincanı Hanım ile Yağmurluk Adam’ınki üzere kuvvetli ve uzun ömürlü olduğuna ben şahsen kefil olurum.” (s. 235-236)
Burada şuna da özetlemek gerekirse değinmek isterim. Klara’nın, Güneş’le konuştuğu kısımda, “İltimasın istek edilen bir şey olmadığını biliyorum” (s. 236) söylemiş olduğine şahit oluyoruz. Bu cümle, yükseltilmiş çocuklar ve yükseltilmemiş çocuklar ayrımını ve Rick’in yeterli bir üniversiteye gidebilmek için yetkili bireyden iltimas dilemek zorunda kaldığını işaret ediyor. Ki esasen, işleyen sistem gereği iltimasın karar sürdüğü, kimi insanların kayırılmasının “doğal” olduğu bir toplumda yaşanıyor her şey. Ishiguro’nun metinlerindeki yarı örtük göndermeler ne kadar da dikkate paha.
Yapay zekâlar üzere kurmacalar da icattır. Biz nasıl bir yapay zekâyla empati kurmaya çabalıyorsak müellif da okuruyla empati kurmaya çabalıyor. Onun vereceği reaksiyonları kestirmeye çalışarak bir cihan yaratıyor. Ama Ishiguro’nun kaleminde bu kolaycı çıkarıma ilişkin olmayan bir şeyler var. Romanda, Klara’nın teknik özellikleri okurun onu daha düzgün tanıması ve daha sağlam bir bilim kurgu yazmak ismine uzunca anlatılabilirdi mesela. Klara, sıradan seviyedeki kimi fizikî ögeleri algılamada zorluk çekerken insan hislerini daha rahat çözümlüyor, bir insan üzere yürümeye, dua etmeye kalkışabiliyor… Zira Ishiguro sadece etrafında dolaştığı temel sıkıntıya hizmet edecek, onu besleyecek detaylarla ilgileniyor. İklim değişikliğinden kaynaklanan etraf meselelerinin, ayrımcılığın, eşitsizliğin, ölümlülüğün orta yerinde duran Klara’nın daima çocuksu görünmesi ve saflığının bozulmaması da bundan…
“Güneş her vakit bize ulaşmanın yolunu bulur.”
1 https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2017/summary/
2 Romandan yapılan tüm alıntılar için: Kazuo Ishiguro, Klara ile Güneş, Çev. Lâle Akalın, Yapı Kredi Yayınları, 1. baskı, Mayıs 2021. birebir vakitte, yazı boyunca erişim linki verilen tüm çevrimiçi kaynakların son erişim tarihi 30.05.2021’dir.
3 https://www.theparisreview.org/interviews/5829/the-art-of-fiction-no-196-kazuo-ishiguro
4 https://www.theguardian.com/books/booksblog/2015/jan/27/kazuo-ishiguro-reading-group
5 https://www.npr.org/2021/03/03/972841445/klara-and-the-sun-is-a-masterpiece-about-life-love-and-mortality
6 https://www.theguardian.com/books/2021/feb/20/kazuo-ishiguro-klara-and-the-sun-interview