Geçmişi daha gerilere de gdolayılebilir tahminen lakin en az on beş yirmi yıldır olup bitene ilgisiz, kayıtsız kalmanın, bencilleşmenin, ötekileştirmenin, oburunu yok saymanın, diğerinin hissine, kanısına, ağrısına, acısına, yasına aldırış etmemenin, özetlemek gerekirse apatikleşme diyebileceğimiz durumun hâkim olduğu bir toplumsal atmosferde yaşadığımız söylenebilir. Bilhassa güç, erk, iktidar sahipleri, etrafı ve iktidarın ideolojik aygıtlarının tesiri altında tuttuğu bölümler toplumun geri kalanına, onların bedellerine, tercihlerine karşı adeta üç maymun halinde. Sessizliğin bozulduğunda lakin ve sıklıkla linç için, eza, ceza için bozulduğu söylenebilir. Lakin bu, oburunun travmasına ilgisiz kalmanın, onları yok saymanın, meselelerine, acılarına duyarsızlık halinin, yani bir cins apatiklik durumunun tam olarak zıddı değilse bile alternatifi de yok değil. Yani diğerlerini yaşadıklarıyla bir arada duyumsama, önemseme olarak açımlayabileceğimiz empati de var. Bunu benimseyenler, içselleştirenler de kelam konusu.
Empatinin, ortasında bulunduğumuz şartlarda kıymeti daha da artmış durumda. Beşerle birlikte öbür canlılara, tabiata karşı hassaslığın, farkındalığın oluşmasında, gelişmesinde empatinin değeri büyük. Öte yandan empatiden mahrum olarak daha âlâ bir dünya, daha âlâ bir ömür, daha yeterli bir yarın umudunu büyütmek, gelecek düşü kurmak da pek mümkün değil.
birebir vakitte, apati yaygınlaştıkça, yerleştikçe empatinin yaşama yansıması daha da zorlaşıyor, imkânsızlaşıyor. Empatinin yokluğu beraberinde travmaların arkasının gerisinin kesilmediği toplumda oburlarının acılarına, ağrılarına, hislerine, fikirlerine karşı hassas olmak, onları anlayabilecek, kavrayabilecek, algılayabilecek hassaslığı, farkındalığı içselleştirmiş bir lisan ve telaffuzun de yokluğu kararınu oluşturuyor. Empati hissinin eksikliği mağdurun daha epeyce mağdur olması, en epey da travmaya maruz kalan kişinin, bireylerin, kümelerin, toplum bölümlerinin yalnız kalması, kimsesiz bırakılması manasına geliyor. Bununsa cehennemin ateşini daha hayli alevlendirmekten öteki bir manası yok.
Öyleyse ne yapılabilir? Empati hissinin gelişmesi, yaygınlaştırılması sağlanabilir mi? Empati duygusu yüksek bir toplum haline gelmek hayal mi? Gerçekleşmesi imkânsız düş mü? Öyleyse de gerçekçi olup imkânsızı istemek gerekir diye düşünüyoruz. Galiba artık niye empati konusuna değinme gereği duyduğumuza açıklık kazandırabiliriz.
Birinci kitabı 2005’te yayımlanan ‘Hata Devam Ediyor’la dikkatleri çekmişti Ömer Şişman. Geçen süreçte ‘Bitkiben’ (2010), ‘Dikenli Zıplak’ (2017), ‘Dramatik İyileşmeler’ (2018) isimli şiir kitaplarını yayımladı. Şişman’ın, son olarak okurla buluşması 160. Kilometre Yayınları’nın ‘Gulyabani’ dizisinden çıkan ‘Empat’la gerçekleşti. On yedi şiirden ve kırk sekiz sayfadan oluşan ‘Empat’, yayınevinin Gulyabanı dizinin onuncu kitabı.
Empat, Ömer Şişman, 48 syf., 160. Kilometre Yayınları, 2021.
Kitabın ismini oluşturan ‘Empat’ın kaynağı, empati sözcüğü ya da kavramı diyelim. ‘Empat’, empati yapan ya da kuran, empati duygusu olan (kişi, kimse) manasına geliyor.
Ömer Şişman, kitabın “Bilmiyoruz” başlıklı birinci şiirinde, yaşanılan anın içerisinde duyarsız kalınan, değersiz görülen bir durumun, olayın aslında ne büyük bir trajedi içeriyor olabileceğine çekiyor dikkatleri. Bir yandan da ‘Empat’ olarak kitaptaki şiirlerde nelerden kelam etmekte olduğunun ipuçlarını sunuyor da diyebiliriz. Şiirden bir kısım aktaralım:
Çevirme oldu, evet, çevirdiler
On dakika evvel
Polis aldı kardeşinizi
Karakoldadırlar tahminen artık
Bilmiyorum hangi karakol
Gece gece anlamadık bir şey
Şiirden ötede, denemeden, hikayeden ve öbür düzyazı cinslerinden beride metinler ya da metinselliklerde olduğu üzere ‘Empat’ta da anlatılmak istenen her neyse onun; kederin, sorunun, argümanın ya da “sıkıntının” şiire değil, kelama çeviri edildiği, bunun daha hayli önemsendiği, önceliğin buraya verildiği söylenebilir. Yeni bir biçim ve yeni bir biçemsellik değil bu aslında.
Şiirden öteye geçen, fakat öbür yazın tiplerinden rastgele birinin de kapsamında olmayan metin, metinsel ya da metinsi anlatım biçiminin çağdaş Türkçe şiirdeki birinci denemeleri Nâzım Hikmet’te karşımıza çıkar. Daha öncesi de vardır fakat ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ bu arayışın, bu tecrübenin en tipik ve kuvvetli örneği olarak anılabilir. Nâzım Hikmet, kelam konusu yapıtı tasarladığı ve birinci çalışmalarını yaptığı süreçte Bursa Cezaevi’nden Kemal Tahir’e yazdığı mektupta şunları lisana getirir:
“Geçen gün Raşit Kemali ile konuşurken bir vesileyle, ‘Ben artık şiir yazmayacağım’ dedim. Söz ve istilah üzerinde oynamak istemiyorum. Yani artık şu yazdığım 3350 küsurluk kitap bir şiir kitabı değil. İçinde şiir ögesi var, hatta kimi vakit teknik bakımdan kafiye filan bile. Ancak birebir derecede nesir ve tiyatro, hatta senin kaydettiğin üzere sinema senaryosu ögesi da var. Ve en galip olan, heyeti umumiyeyi tayin eden şiir ögesi değil. Ötekiler de değil, demek istiyorum ki, galiba ben artık şairlikten el çektim ve öbür bir şey oldum. Bak daha âlâ anlatayım. Bu benim birinci öykülü ve beşerli kitabım değil. Benerci, Taranta-Babu vs. var. Lakin onlarda yer yer, düpedüz nesir modülleri bulunur. Hiç nesir modülsüz öykülü kitabım Jokond’dur, ve o bir poemdir. Benerci’de olsun, Bedreddin’de olsun nesir ve şiir diye, nesrin yapacağı, şiirin yapacağı iş diye ve saha diye bir ikilik vardı. Bunda yok. Fakat bu Jokond üzere bir poem de değil. Özellikle muhavereler buna mâni. Lakin muhavereler şiir değil ise de, düpedüz nesir de değil. Kısacası bu kitabımda beni şad eden yegâne şey, öncedena vahdettir. Şiir nesir ikiliği yok. daha sonra bu vahdet tek ögeli değil. Yani Jokond üzere. Bu fazlaca zıtlı ögelerin vahdeti oluyor.”
Ömer Şişman okuru, bizleri empatiyle yaklaşıldığında sıradan, kolay denilen olayların, kıymetsiz görünen durumların, anların, yaşantıların, tanıklıkların nasıl büyük bir trajedi içerdiği gerçeğiyle yüzleştirmeyi denerken kendisinin de bir “empat”a dönüştüğünü belirtmek isteriz. Bunu kendisini bir model olarak sunması olarak yorumlayabiliriz. “Bir Yerlerde Arbede Var” başlıklı şiirden bir betik okuyalım:
Bir yerlerde arbede var / Sesleri bir tek ben duyuyorum
Bir o pencereden bakıyorum / Bir öbür pencereden
Arbede hangi daireden geliyor / Anlamıyorum
İmdat diyor biri / Duyuyorum
Şişman, çağdaş Türkçe şiirde iki binli senelerdan daha sonra başlayan ve yeni jenerasyonların geniş kabulünün, onayının, iştirakinin gerçekleştiği antilirik yönelimin, deher neysel, somut şiir arayışlarının, “bütüncül deformasyon” teşebbüsünün oluşturduğu yelpaze ortasında ismi öne çıkanlardan biri oldu. Birinci kitabı ‘Hata Devam Ediyor’da şiir anlayışı lisanı bozmaya, lisanda şuurlu halde sözdizimsel ve semantik arızalara, sapmalara, ötürüsıyla lisanla cebelleşmeye yaslanmaktaydı. daha sonraki yapıtlarında, özellikle yeni kitabında, lisanla uğraşmayı ön plana alan, şiiri o cebelleşmede elinde kalanlarla kurmayı önceleyen hali terk etmiş. Daha hayli kelamın, söylenmek istenilenin transferini ön plana çıkarmış üzere. Şu dizeleri “Kötüye” başlıklı şiirden alıntılıyoruz:
İslamcılar ihale peşinde koşar
Dünya döner
Uyguna dönmez
Berbata döner
850 milyar dolarım yok
İsviçre bankalarında
Ömer Şişman, şiirde değişimden yana olsa da deneyin, arayışın sürekliliğine pek sıcak bakmıyor. 2017’de Mikâil Söylemez’in sorularına karşılık verirken şu biçimde konuşmuş: “Deney memurluğu da, imgecilik memurluğu kadar sıkıcı.” Şişman, rutinden uzak durmayı da, değişimi de, arayışın temposunu belirlemeyi de ferdî bir sıkıntı olarak görüyor.
Şişman için, şiirlerinin verdiği izlenimi destek alarak söylersek “gezmeyi” seviyor diyebiliriz. Ancak gönlünce gezmek istiyor. O denli anlaşılıyor ki rastgele bir biçimde sorumluluk almadan, kontrol, denetim, hudut vb. olmaksızın “gezmeyi” arzuluyor. Şairin cinsler, temalar, mevzular, biçimler, biçemler içinde gezmeyi, serbestçe geçiş yapmayı istemesinin, şiiri geliştirecek derinleştirecekse olağan olarak bir sakıncası olmaz.
Şairin iletişimsizliğin, anlayışsızlığın, empati eksikliğinin kesiştiği kavşaktan konuştuğu “4 Numaralı Metro Hattı”ndan iki betik okuyalım:
O ülkenin o kentinde o vardı benim arkadaşım
Birbirimizi epeyce hoş anlamazdık
Havada asılı kalırdı bir an sözlerimiz
Çıkar hayvanat bahçesine giderdim
İnsan bütün günü su aygırlarıyla geçirince
Şempanzelerle zebralarla pandalarla
Bir aydınlanma hayatı olması gerektiğini düşünüyor
Ufaktan bir bulanma eşliğinde
Çağdaş Türkçe şiirde iki bin daha sonrasında başlayan ve giderek ağırlaşan arayışlar içerisinde öne çıkan kimi isimler, vakit içinde başlangıçta karşılaştıkları yansıları ve “bu biçimde” şiir olur mu stilinde itirazları geçersizleştirdiler. “bu biçimde de” şiir olabileceğini kabul ettirip yerleştirdiler. Artık çağdaş Türkçe şiirde, varlığını kabul ettirmiş bir antilirik şiir kanalı var.
‘Empat’ı, yük noktasını, kimi vakit şiirin birtakım ögelerini geri plana itmek değerine, kelamın gerçekliği ve samimiyetinin ağırlaştığı yere yığan bir kitap olarak kıymetlendiriyoruz. Fakat Şişman’ın yeni kitabındaki şiirleri okuyanların tanıştıklarına pişman olmayacakları ‘Empat’ın sesine, lafına dikkat kesilmeye de değdiğini belirtmek isteriz.
Empatinin, ortasında bulunduğumuz şartlarda kıymeti daha da artmış durumda. Beşerle birlikte öbür canlılara, tabiata karşı hassaslığın, farkındalığın oluşmasında, gelişmesinde empatinin değeri büyük. Öte yandan empatiden mahrum olarak daha âlâ bir dünya, daha âlâ bir ömür, daha yeterli bir yarın umudunu büyütmek, gelecek düşü kurmak da pek mümkün değil.
birebir vakitte, apati yaygınlaştıkça, yerleştikçe empatinin yaşama yansıması daha da zorlaşıyor, imkânsızlaşıyor. Empatinin yokluğu beraberinde travmaların arkasının gerisinin kesilmediği toplumda oburlarının acılarına, ağrılarına, hislerine, fikirlerine karşı hassas olmak, onları anlayabilecek, kavrayabilecek, algılayabilecek hassaslığı, farkındalığı içselleştirmiş bir lisan ve telaffuzun de yokluğu kararınu oluşturuyor. Empati hissinin eksikliği mağdurun daha epeyce mağdur olması, en epey da travmaya maruz kalan kişinin, bireylerin, kümelerin, toplum bölümlerinin yalnız kalması, kimsesiz bırakılması manasına geliyor. Bununsa cehennemin ateşini daha hayli alevlendirmekten öteki bir manası yok.
Öyleyse ne yapılabilir? Empati hissinin gelişmesi, yaygınlaştırılması sağlanabilir mi? Empati duygusu yüksek bir toplum haline gelmek hayal mi? Gerçekleşmesi imkânsız düş mü? Öyleyse de gerçekçi olup imkânsızı istemek gerekir diye düşünüyoruz. Galiba artık niye empati konusuna değinme gereği duyduğumuza açıklık kazandırabiliriz.
Birinci kitabı 2005’te yayımlanan ‘Hata Devam Ediyor’la dikkatleri çekmişti Ömer Şişman. Geçen süreçte ‘Bitkiben’ (2010), ‘Dikenli Zıplak’ (2017), ‘Dramatik İyileşmeler’ (2018) isimli şiir kitaplarını yayımladı. Şişman’ın, son olarak okurla buluşması 160. Kilometre Yayınları’nın ‘Gulyabani’ dizisinden çıkan ‘Empat’la gerçekleşti. On yedi şiirden ve kırk sekiz sayfadan oluşan ‘Empat’, yayınevinin Gulyabanı dizinin onuncu kitabı.
Empat, Ömer Şişman, 48 syf., 160. Kilometre Yayınları, 2021.
Kitabın ismini oluşturan ‘Empat’ın kaynağı, empati sözcüğü ya da kavramı diyelim. ‘Empat’, empati yapan ya da kuran, empati duygusu olan (kişi, kimse) manasına geliyor.
Ömer Şişman, kitabın “Bilmiyoruz” başlıklı birinci şiirinde, yaşanılan anın içerisinde duyarsız kalınan, değersiz görülen bir durumun, olayın aslında ne büyük bir trajedi içeriyor olabileceğine çekiyor dikkatleri. Bir yandan da ‘Empat’ olarak kitaptaki şiirlerde nelerden kelam etmekte olduğunun ipuçlarını sunuyor da diyebiliriz. Şiirden bir kısım aktaralım:
Çevirme oldu, evet, çevirdiler
On dakika evvel
Polis aldı kardeşinizi
Karakoldadırlar tahminen artık
Bilmiyorum hangi karakol
Gece gece anlamadık bir şey
Şiirden ötede, denemeden, hikayeden ve öbür düzyazı cinslerinden beride metinler ya da metinselliklerde olduğu üzere ‘Empat’ta da anlatılmak istenen her neyse onun; kederin, sorunun, argümanın ya da “sıkıntının” şiire değil, kelama çeviri edildiği, bunun daha hayli önemsendiği, önceliğin buraya verildiği söylenebilir. Yeni bir biçim ve yeni bir biçemsellik değil bu aslında.
Şiirden öteye geçen, fakat öbür yazın tiplerinden rastgele birinin de kapsamında olmayan metin, metinsel ya da metinsi anlatım biçiminin çağdaş Türkçe şiirdeki birinci denemeleri Nâzım Hikmet’te karşımıza çıkar. Daha öncesi de vardır fakat ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ bu arayışın, bu tecrübenin en tipik ve kuvvetli örneği olarak anılabilir. Nâzım Hikmet, kelam konusu yapıtı tasarladığı ve birinci çalışmalarını yaptığı süreçte Bursa Cezaevi’nden Kemal Tahir’e yazdığı mektupta şunları lisana getirir:
“Geçen gün Raşit Kemali ile konuşurken bir vesileyle, ‘Ben artık şiir yazmayacağım’ dedim. Söz ve istilah üzerinde oynamak istemiyorum. Yani artık şu yazdığım 3350 küsurluk kitap bir şiir kitabı değil. İçinde şiir ögesi var, hatta kimi vakit teknik bakımdan kafiye filan bile. Ancak birebir derecede nesir ve tiyatro, hatta senin kaydettiğin üzere sinema senaryosu ögesi da var. Ve en galip olan, heyeti umumiyeyi tayin eden şiir ögesi değil. Ötekiler de değil, demek istiyorum ki, galiba ben artık şairlikten el çektim ve öbür bir şey oldum. Bak daha âlâ anlatayım. Bu benim birinci öykülü ve beşerli kitabım değil. Benerci, Taranta-Babu vs. var. Lakin onlarda yer yer, düpedüz nesir modülleri bulunur. Hiç nesir modülsüz öykülü kitabım Jokond’dur, ve o bir poemdir. Benerci’de olsun, Bedreddin’de olsun nesir ve şiir diye, nesrin yapacağı, şiirin yapacağı iş diye ve saha diye bir ikilik vardı. Bunda yok. Fakat bu Jokond üzere bir poem de değil. Özellikle muhavereler buna mâni. Lakin muhavereler şiir değil ise de, düpedüz nesir de değil. Kısacası bu kitabımda beni şad eden yegâne şey, öncedena vahdettir. Şiir nesir ikiliği yok. daha sonra bu vahdet tek ögeli değil. Yani Jokond üzere. Bu fazlaca zıtlı ögelerin vahdeti oluyor.”
Ömer Şişman okuru, bizleri empatiyle yaklaşıldığında sıradan, kolay denilen olayların, kıymetsiz görünen durumların, anların, yaşantıların, tanıklıkların nasıl büyük bir trajedi içerdiği gerçeğiyle yüzleştirmeyi denerken kendisinin de bir “empat”a dönüştüğünü belirtmek isteriz. Bunu kendisini bir model olarak sunması olarak yorumlayabiliriz. “Bir Yerlerde Arbede Var” başlıklı şiirden bir betik okuyalım:
Bir yerlerde arbede var / Sesleri bir tek ben duyuyorum
Bir o pencereden bakıyorum / Bir öbür pencereden
Arbede hangi daireden geliyor / Anlamıyorum
İmdat diyor biri / Duyuyorum
Şişman, çağdaş Türkçe şiirde iki binli senelerdan daha sonra başlayan ve yeni jenerasyonların geniş kabulünün, onayının, iştirakinin gerçekleştiği antilirik yönelimin, deher neysel, somut şiir arayışlarının, “bütüncül deformasyon” teşebbüsünün oluşturduğu yelpaze ortasında ismi öne çıkanlardan biri oldu. Birinci kitabı ‘Hata Devam Ediyor’da şiir anlayışı lisanı bozmaya, lisanda şuurlu halde sözdizimsel ve semantik arızalara, sapmalara, ötürüsıyla lisanla cebelleşmeye yaslanmaktaydı. daha sonraki yapıtlarında, özellikle yeni kitabında, lisanla uğraşmayı ön plana alan, şiiri o cebelleşmede elinde kalanlarla kurmayı önceleyen hali terk etmiş. Daha hayli kelamın, söylenmek istenilenin transferini ön plana çıkarmış üzere. Şu dizeleri “Kötüye” başlıklı şiirden alıntılıyoruz:
İslamcılar ihale peşinde koşar
Dünya döner
Uyguna dönmez
Berbata döner
850 milyar dolarım yok
İsviçre bankalarında
Ömer Şişman, şiirde değişimden yana olsa da deneyin, arayışın sürekliliğine pek sıcak bakmıyor. 2017’de Mikâil Söylemez’in sorularına karşılık verirken şu biçimde konuşmuş: “Deney memurluğu da, imgecilik memurluğu kadar sıkıcı.” Şişman, rutinden uzak durmayı da, değişimi de, arayışın temposunu belirlemeyi de ferdî bir sıkıntı olarak görüyor.
Şişman için, şiirlerinin verdiği izlenimi destek alarak söylersek “gezmeyi” seviyor diyebiliriz. Ancak gönlünce gezmek istiyor. O denli anlaşılıyor ki rastgele bir biçimde sorumluluk almadan, kontrol, denetim, hudut vb. olmaksızın “gezmeyi” arzuluyor. Şairin cinsler, temalar, mevzular, biçimler, biçemler içinde gezmeyi, serbestçe geçiş yapmayı istemesinin, şiiri geliştirecek derinleştirecekse olağan olarak bir sakıncası olmaz.
Şairin iletişimsizliğin, anlayışsızlığın, empati eksikliğinin kesiştiği kavşaktan konuştuğu “4 Numaralı Metro Hattı”ndan iki betik okuyalım:
O ülkenin o kentinde o vardı benim arkadaşım
Birbirimizi epeyce hoş anlamazdık
Havada asılı kalırdı bir an sözlerimiz
Çıkar hayvanat bahçesine giderdim
İnsan bütün günü su aygırlarıyla geçirince
Şempanzelerle zebralarla pandalarla
Bir aydınlanma hayatı olması gerektiğini düşünüyor
Ufaktan bir bulanma eşliğinde
Çağdaş Türkçe şiirde iki bin daha sonrasında başlayan ve giderek ağırlaşan arayışlar içerisinde öne çıkan kimi isimler, vakit içinde başlangıçta karşılaştıkları yansıları ve “bu biçimde” şiir olur mu stilinde itirazları geçersizleştirdiler. “bu biçimde de” şiir olabileceğini kabul ettirip yerleştirdiler. Artık çağdaş Türkçe şiirde, varlığını kabul ettirmiş bir antilirik şiir kanalı var.
‘Empat’ı, yük noktasını, kimi vakit şiirin birtakım ögelerini geri plana itmek değerine, kelamın gerçekliği ve samimiyetinin ağırlaştığı yere yığan bir kitap olarak kıymetlendiriyoruz. Fakat Şişman’ın yeni kitabındaki şiirleri okuyanların tanıştıklarına pişman olmayacakları ‘Empat’ın sesine, lafına dikkat kesilmeye de değdiğini belirtmek isteriz.