Sağlıklı vücutların, performansın ve muvaffakiyetin kutsandığı; her şeyin ve her insanın süratle eskitildiği, kişinin bilgi ve bilgi olmayan bombardımanına maruz kaldığı bir dünyada yaşıyoruz. Kültür kuramcısı ve felsefeci Byung-Chul Han, kitap ve yazılarında bu ortamı yorumlarken daima güncellenen gündemin ve “görünür olma zorunluluğunun” bireylerde yarattığı huzursuzluğu, yorgunluğu ve depresyonu çözümlüyor.
Han’a göre neoliberal kapitalist sistem niçiniyle depresyona giren kişi, bu durumdan kurtulmak için bir daha sistemi kullanınca bir kısır döngünün içine düşüyor ve kendisinin de onayladığı depresyondan, disiplinden ve muvaffakiyet beklentisinden oluşan şiddet ortaya çıkıyor. Çok performans, çok üretim-tüketim ve çok irtibatla şekillenen bu şiddet, sistemin sürdürülebilirliğini sağlarken güzel yaşama yerine hayatta kalma histerisi, keyif almak yerine yalnızca yapmak geçiriliyor. Sistem, gerçeklikten uzaklaştırdığı bireyi kendisiyle rekabete ve çatışmaya sürükleyerek nizamın hem kurbanı birebir vakitte ortağı ve faili hâline getiriyor.
Han’a göre bu kurban ve fail olmanın öbür bir boyutu dijital panoptikon: Vitrine çıkmak ve orada kalmak için kendisini saydamlaştırıp mahrem alanlarını daraltan ve şeffaflık totalitarizminin ağına düşen birey, beğenmek ve beğenilmek için görünmeye uğraşıyor. Diğer bir deyişle kendisini tüketime açan kişi, özgürlüğünü feda edip kültürden arınma kademesine geliyor. ötürüsıyla hayatı (ve kendi hayatını) bir şova indirgeyip unutamaz ve hatırlayamaz hâle geliyor.
“Başarı”nın ve “performans”ın geçerli olduğu, her şeyin şimdiyle değerlendirildiği bir vakitte yüzeyselliğe hapsolan bireyin, “bir enformasyondan başkasına, bir imgeden öbürüne süratle ilerlediğini” söyleyen Han, derin düşünmenin imkânsızlığından dem vuruyor. Bunun yarattığı bir öbür kriz ise yurttaş özgürlüğünün yerini tüketici edilgenliğinin alması: Performans öznesine dönüştürülen birey; çalışmayı, biliyor ve yaşıyor üzere yapmayı kutsarken karşısındakilerle emele yönelik ve pragmatik alakalar kuruyor.
Kapitalizm ve Vefat Dürtüsü, Byung – Chul Han, Mütercim: Çağlar Tanyeri, 128 syf., İnka Kitap, 2021.
Neoliberal performans öznesinin bir teşebbüsçü olarak kendisini istekli ve tutkulu biçimde sömürdüğünü söyleyen Han, bunun çabucak akabinde sayıların ve bilgilerin mutlaklaştırılıp fetişleştirilmesinin geldiğini anımsatıyor; “niceliksel benlik”, kendisini sayılar ve yüzdelik dilimler üzerinden bilmeye ve söz etmeye çalışıyor.
Niceliğin, niteliğin önüne geçirildiği bu biçimde bir devirde “üretim”, “başarı” ve “performans” için vücudu canlı tutma, gereksinimleri çarçabuk giderme ve hayatta kalma bir zorunluluğa dönüşüyor. Han’ın ‘Zamanın Kokusu’ndaki şu cümleleri tam da buna denk geliyor: “İnsanın kırılgan vücudunun sıhhati, dünyanın ve Tanrı’nın yerini alıyor. hiç bir şey vefattan uzun ömürlü değil. ötürüsıyla ölmek bugün hayli sıkıntı.”
Neoliberal kapitalist sistemde bir özne olduğunu sanan lakin nesneleşen insanın ruh hâlini çözümleyen Han’ın bu tahlillerinden örneklerin yer aldığı metinler toplamı ‘Kapitalizm ve Mevt Dürtüsü’, üretim ve büyüme zorlamasının kişiyi sürüklediği yollarla bir arada bahsi geçen objeleşme sürecinin anlatımı.
‘BÜYÜMENİN HİZMETİNE SUNULAN MEVT DÜRTÜSÜ’
Sağlıklı yaşama hastalığı, muvaffakiyet ve performans takıntısı, üretme ve büyüme dileğini tetikleyerek aslında daha hastalıklı bir hayat ve ortam yaratılmasını kolaylaştırıyor. Akabinde, insanın kendisine ve diğerine yönelttiği öfke, şiddeti ve yabancılaşmayı doğuruyor. Han’ın yıllardır anlattığı bu durum, ‘Kapitalizm ve Vefat Dürtüsü’de de karşımızda. Muharrir, neoliberal kapitalist sisteme boyun eğenleri, onu yaratanları, açıktan yahut zımnî olarak dayanak verenleri eleştirirken her şeyi tarumar eden sistemin insanın yıkıcılığıyla birleştiğini ortaya koyup ölmeyecek kadar yaşama ve güzel yaşama içindeki makasın nasıl açıldığını, sistemi işletenlerin de bunu istediğini hatırlatıyor. “Büyümenin hizmetine sunulmuş mevt dürtüsü”, tasa yaratıp ölmemek (görünmek, beğenilmek, kazanmak ve sahip olmak) için çalışmayı tetiklerken saldırganlık, baskı ve tahakküm ömrün belirleyicisi hâline geliyor: “Tahakkümün dozu arttıkça insan kendini bir o kadar kuvvetli hissediyor. Biriktirilen öldürme tahakkümü bir büyüme, güç (Kraft), iktidar (Macht), faydalanmazlık ve ölümsüzlük hissini üretiyor. İşte sadist tahakkümün birlikteinde getirdiği narsistik hazzın kaynağında bu iktidar büyümesi var. Öldürmek insanı mevtten koruyor. Öldürmek suretiyle vefat zorla ele geçiriliyor. Öldürme tahakkümü ne kadar hayli olursa mevtin manası da o kadar azalıyor. Silahlanma yarışı da kapitalist tahakküm iktisadının müsaadeden gidiyor. Öldürmek için biriktirilen servet, hayatta kalmak için biriktirilen servetmiş üzere tahayyül ediliyor (…) Kapitalizm kendini vefata kaptırmıştır. Onu sürükleyen şey, vefat karşısında duyulan bilinçdışı endişedir. Sermaye birikimi ve büyüme zorgusu, tehditkâr vefat yüzünden uyanış ortasındadır. Bu zorgular yalnızca ekolojik değil, hem de zihinsel felaketlere de yol açıyor. Yıkıcı performans zorgusu, kendini kabul ettirme ve öz-yıkım hâlini bir ve tıpkı şey kılıyor. İnsan, kendini vefatına optimize ediyor. Niyetsiz bir öz-sömürü insanı zihinsel bir çöküşe sürüklüyor. Acımasız rekabetin tesiri yıkıcıdır. Kendine karşı olduğu kadar diğerlerine karşı da duygusal bir soğukluk ve kayıtsızlık üretir.”
DİJİTAL ŞEFFAFLIK TUZAĞI
Ömür uğruna hayatı katletmek, Han’a göre kapitalist sistemin kıymetli bir düsturu. Sermayenin biyopolitikleştirilmesi de bununla kontaklı; mekanikleştirilen, “ölülerin hatırladığı”, sunucu çiftliklerinin hâkim olduğu ve mevtin ötelendiği bir hayat çıkıyor ortaya. bu biçimdece “özne”, kendisinden ve kültürden uzaklaşıp sistemin objesine dönüşüyor, üretim ve tüketim çemberine hapsolarak hazza odaklanıyor, tutkudan ve ağır hislerden kopuyor. Vefat ve “sağlıksız” vücut olumsuzlanırken sistemin çarkında bir dişliye dönüştürülen aşk cinselliğe indirgeniyor, narsisist “özne” karşısındakini (ve kendisini) tüketim objesi olarak görmeye başladığında “zombi yaşam” yükselen paha hâline geliyor.
Bir sistem ve hayat sıkıntısından bahseden Han, bu ortamda mülkiyetin yerini erişimin aldığını, imkânı olmayanın bir epeyce şeye erişemediğini ve dışlandığını hatırlatıyor. Dijitalleşmeyle birlikte hayatın ticari sömürüsünün kolaylaştığını ve bilgi totalitarizmiyle bireylerin, baskı altına alınarak manipüle edildiğini, kuklalaştırıldığını ve nasıl bir hayat yaşamak istediğini sormayı unuttuğunu belirtiyor. Bunlarla bir arada, bilgi edinme (ya da bilgiye erişme özgürlüğü) ve demokrasi için dijital şeffaflık tuzağına düşürüldüğümüzü anımsatıyor Han; kişi, kendi isteğiyle bildirimlerde bulunup özel alanından vazgeçerek kontrole tabi olurken sistem, “özgürlüğümüzü sömürerek” eski hayatımızı elimizden alıyor: “Dijital panoptikonun özelliği/tikelliği, onun sakinlerinin kendisini teşhir ederek ve soyunup ifşaya girişerek panoptikonun inşası ve bakımında faal çalışmasıdır. Bu niçinle günümüzde nezaret, özgürlüğe atak olarak gerçekleşiyor. Özgürlük ve kontrol, tıpkı şeffaf kullanıcının birebir anda hem kurban tıpkı vakitte fail olması üzere örtüşüyor daha fazla. Herkes çabayla çalışarak ağların panoptikonunu inşa etmeye katkıda bulunuyor.”
PERFORMANS ODAKLI ‘ÖZNE’NİN KISIR DÖNGÜSÜ
Han’ın ağırlaştığı bir başka mevzu, insanların ortasında debelendiği boşluk duygusu ve bunun yarattığı depresyon. Narsisist “özne”, kendisine ve diğerine yabancılaştığının farkına varınca büyük bir boşluğa düşüyor ve bu durum, boğulmasına niye olan yeni bir kendine dönme hâli yaratıyor. Oradan da başarısızlık, kusur yapma, geri kalma ve istekleri karşılayamama korkusu doğuyor. Bu depresif hâlin sonunda türlü yollarla kendisini cezalandıran kişinin düştüğü durumu tanım ediyor Han: “Performansa odaklı özne, daima daha fazlasının üstesinden gelme zorlaması altındadır. ötürüsıyla da en uçta sabit duran bir tatmin noktasına asla ulaşamaz. Daima bir eksiklik ve suçluluk duygusu ortasında yaşar. Yalnızca diğerleriyle değil, evvela kendisiyle rekabet hâlinde olduğu için kendini aşmaya çalışır.”
Bireyin, hem kendisiyle tıpkı vakitte diğerleriyle (toplumla) kurduğu yahut kuramadığı alakalara odaklanan Han, kişinin kendini yaralamasını, selfie tutkusunu ve fotoğraflarda keyifli görünme dileğini, mülteci krizini, çok sağın ve popülizmin yükselişini, “Ben” ve “Öteki” ayrımını, “Biz” ve “Onlar” ayrıştırmasını, akıldan uzaklaşıp mitolojiye sığınma eğilimini bu bağlamda çözümlüyor.
‘Kapitalizm ve Mevt Dürtüsü’nde yer alan yazılar, Han’ın bugüne kadar yayımlanmış kitaplarında işlediği konulardan bir seçki âdeta: Yaşamaya çalışan yahut yaşadığını sanan, çalışmayı her şeyin merkezine koyup yorulan ve depresyona giren, yaşlanırken vefatı ötelemek için kendisine türlü makyajlar yapan, yabancılaştırma tuzaklarına düşen, neoliberal kapitalist sistemin ağında debelenirken memnunluk sanrısına kapılan, ortasındaki boşluğu tüketimle doldurmaya uğraşan, düşmanlar yaratan, gereksinimler uydurup sahip olma dürtüsüyle sermayenin büyümesinde aktif rol oynayan insanın aksiyonlarını çözümleyip eleştiriyor müellif.
Han’a göre neoliberal kapitalist sistem niçiniyle depresyona giren kişi, bu durumdan kurtulmak için bir daha sistemi kullanınca bir kısır döngünün içine düşüyor ve kendisinin de onayladığı depresyondan, disiplinden ve muvaffakiyet beklentisinden oluşan şiddet ortaya çıkıyor. Çok performans, çok üretim-tüketim ve çok irtibatla şekillenen bu şiddet, sistemin sürdürülebilirliğini sağlarken güzel yaşama yerine hayatta kalma histerisi, keyif almak yerine yalnızca yapmak geçiriliyor. Sistem, gerçeklikten uzaklaştırdığı bireyi kendisiyle rekabete ve çatışmaya sürükleyerek nizamın hem kurbanı birebir vakitte ortağı ve faili hâline getiriyor.
Han’a göre bu kurban ve fail olmanın öbür bir boyutu dijital panoptikon: Vitrine çıkmak ve orada kalmak için kendisini saydamlaştırıp mahrem alanlarını daraltan ve şeffaflık totalitarizminin ağına düşen birey, beğenmek ve beğenilmek için görünmeye uğraşıyor. Diğer bir deyişle kendisini tüketime açan kişi, özgürlüğünü feda edip kültürden arınma kademesine geliyor. ötürüsıyla hayatı (ve kendi hayatını) bir şova indirgeyip unutamaz ve hatırlayamaz hâle geliyor.
“Başarı”nın ve “performans”ın geçerli olduğu, her şeyin şimdiyle değerlendirildiği bir vakitte yüzeyselliğe hapsolan bireyin, “bir enformasyondan başkasına, bir imgeden öbürüne süratle ilerlediğini” söyleyen Han, derin düşünmenin imkânsızlığından dem vuruyor. Bunun yarattığı bir öbür kriz ise yurttaş özgürlüğünün yerini tüketici edilgenliğinin alması: Performans öznesine dönüştürülen birey; çalışmayı, biliyor ve yaşıyor üzere yapmayı kutsarken karşısındakilerle emele yönelik ve pragmatik alakalar kuruyor.
Kapitalizm ve Vefat Dürtüsü, Byung – Chul Han, Mütercim: Çağlar Tanyeri, 128 syf., İnka Kitap, 2021.
Neoliberal performans öznesinin bir teşebbüsçü olarak kendisini istekli ve tutkulu biçimde sömürdüğünü söyleyen Han, bunun çabucak akabinde sayıların ve bilgilerin mutlaklaştırılıp fetişleştirilmesinin geldiğini anımsatıyor; “niceliksel benlik”, kendisini sayılar ve yüzdelik dilimler üzerinden bilmeye ve söz etmeye çalışıyor.
Niceliğin, niteliğin önüne geçirildiği bu biçimde bir devirde “üretim”, “başarı” ve “performans” için vücudu canlı tutma, gereksinimleri çarçabuk giderme ve hayatta kalma bir zorunluluğa dönüşüyor. Han’ın ‘Zamanın Kokusu’ndaki şu cümleleri tam da buna denk geliyor: “İnsanın kırılgan vücudunun sıhhati, dünyanın ve Tanrı’nın yerini alıyor. hiç bir şey vefattan uzun ömürlü değil. ötürüsıyla ölmek bugün hayli sıkıntı.”
Neoliberal kapitalist sistemde bir özne olduğunu sanan lakin nesneleşen insanın ruh hâlini çözümleyen Han’ın bu tahlillerinden örneklerin yer aldığı metinler toplamı ‘Kapitalizm ve Mevt Dürtüsü’, üretim ve büyüme zorlamasının kişiyi sürüklediği yollarla bir arada bahsi geçen objeleşme sürecinin anlatımı.
‘BÜYÜMENİN HİZMETİNE SUNULAN MEVT DÜRTÜSÜ’
Sağlıklı yaşama hastalığı, muvaffakiyet ve performans takıntısı, üretme ve büyüme dileğini tetikleyerek aslında daha hastalıklı bir hayat ve ortam yaratılmasını kolaylaştırıyor. Akabinde, insanın kendisine ve diğerine yönelttiği öfke, şiddeti ve yabancılaşmayı doğuruyor. Han’ın yıllardır anlattığı bu durum, ‘Kapitalizm ve Vefat Dürtüsü’de de karşımızda. Muharrir, neoliberal kapitalist sisteme boyun eğenleri, onu yaratanları, açıktan yahut zımnî olarak dayanak verenleri eleştirirken her şeyi tarumar eden sistemin insanın yıkıcılığıyla birleştiğini ortaya koyup ölmeyecek kadar yaşama ve güzel yaşama içindeki makasın nasıl açıldığını, sistemi işletenlerin de bunu istediğini hatırlatıyor. “Büyümenin hizmetine sunulmuş mevt dürtüsü”, tasa yaratıp ölmemek (görünmek, beğenilmek, kazanmak ve sahip olmak) için çalışmayı tetiklerken saldırganlık, baskı ve tahakküm ömrün belirleyicisi hâline geliyor: “Tahakkümün dozu arttıkça insan kendini bir o kadar kuvvetli hissediyor. Biriktirilen öldürme tahakkümü bir büyüme, güç (Kraft), iktidar (Macht), faydalanmazlık ve ölümsüzlük hissini üretiyor. İşte sadist tahakkümün birlikteinde getirdiği narsistik hazzın kaynağında bu iktidar büyümesi var. Öldürmek insanı mevtten koruyor. Öldürmek suretiyle vefat zorla ele geçiriliyor. Öldürme tahakkümü ne kadar hayli olursa mevtin manası da o kadar azalıyor. Silahlanma yarışı da kapitalist tahakküm iktisadının müsaadeden gidiyor. Öldürmek için biriktirilen servet, hayatta kalmak için biriktirilen servetmiş üzere tahayyül ediliyor (…) Kapitalizm kendini vefata kaptırmıştır. Onu sürükleyen şey, vefat karşısında duyulan bilinçdışı endişedir. Sermaye birikimi ve büyüme zorgusu, tehditkâr vefat yüzünden uyanış ortasındadır. Bu zorgular yalnızca ekolojik değil, hem de zihinsel felaketlere de yol açıyor. Yıkıcı performans zorgusu, kendini kabul ettirme ve öz-yıkım hâlini bir ve tıpkı şey kılıyor. İnsan, kendini vefatına optimize ediyor. Niyetsiz bir öz-sömürü insanı zihinsel bir çöküşe sürüklüyor. Acımasız rekabetin tesiri yıkıcıdır. Kendine karşı olduğu kadar diğerlerine karşı da duygusal bir soğukluk ve kayıtsızlık üretir.”
DİJİTAL ŞEFFAFLIK TUZAĞI
Ömür uğruna hayatı katletmek, Han’a göre kapitalist sistemin kıymetli bir düsturu. Sermayenin biyopolitikleştirilmesi de bununla kontaklı; mekanikleştirilen, “ölülerin hatırladığı”, sunucu çiftliklerinin hâkim olduğu ve mevtin ötelendiği bir hayat çıkıyor ortaya. bu biçimdece “özne”, kendisinden ve kültürden uzaklaşıp sistemin objesine dönüşüyor, üretim ve tüketim çemberine hapsolarak hazza odaklanıyor, tutkudan ve ağır hislerden kopuyor. Vefat ve “sağlıksız” vücut olumsuzlanırken sistemin çarkında bir dişliye dönüştürülen aşk cinselliğe indirgeniyor, narsisist “özne” karşısındakini (ve kendisini) tüketim objesi olarak görmeye başladığında “zombi yaşam” yükselen paha hâline geliyor.
Bir sistem ve hayat sıkıntısından bahseden Han, bu ortamda mülkiyetin yerini erişimin aldığını, imkânı olmayanın bir epeyce şeye erişemediğini ve dışlandığını hatırlatıyor. Dijitalleşmeyle birlikte hayatın ticari sömürüsünün kolaylaştığını ve bilgi totalitarizmiyle bireylerin, baskı altına alınarak manipüle edildiğini, kuklalaştırıldığını ve nasıl bir hayat yaşamak istediğini sormayı unuttuğunu belirtiyor. Bunlarla bir arada, bilgi edinme (ya da bilgiye erişme özgürlüğü) ve demokrasi için dijital şeffaflık tuzağına düşürüldüğümüzü anımsatıyor Han; kişi, kendi isteğiyle bildirimlerde bulunup özel alanından vazgeçerek kontrole tabi olurken sistem, “özgürlüğümüzü sömürerek” eski hayatımızı elimizden alıyor: “Dijital panoptikonun özelliği/tikelliği, onun sakinlerinin kendisini teşhir ederek ve soyunup ifşaya girişerek panoptikonun inşası ve bakımında faal çalışmasıdır. Bu niçinle günümüzde nezaret, özgürlüğe atak olarak gerçekleşiyor. Özgürlük ve kontrol, tıpkı şeffaf kullanıcının birebir anda hem kurban tıpkı vakitte fail olması üzere örtüşüyor daha fazla. Herkes çabayla çalışarak ağların panoptikonunu inşa etmeye katkıda bulunuyor.”
PERFORMANS ODAKLI ‘ÖZNE’NİN KISIR DÖNGÜSÜ
Han’ın ağırlaştığı bir başka mevzu, insanların ortasında debelendiği boşluk duygusu ve bunun yarattığı depresyon. Narsisist “özne”, kendisine ve diğerine yabancılaştığının farkına varınca büyük bir boşluğa düşüyor ve bu durum, boğulmasına niye olan yeni bir kendine dönme hâli yaratıyor. Oradan da başarısızlık, kusur yapma, geri kalma ve istekleri karşılayamama korkusu doğuyor. Bu depresif hâlin sonunda türlü yollarla kendisini cezalandıran kişinin düştüğü durumu tanım ediyor Han: “Performansa odaklı özne, daima daha fazlasının üstesinden gelme zorlaması altındadır. ötürüsıyla da en uçta sabit duran bir tatmin noktasına asla ulaşamaz. Daima bir eksiklik ve suçluluk duygusu ortasında yaşar. Yalnızca diğerleriyle değil, evvela kendisiyle rekabet hâlinde olduğu için kendini aşmaya çalışır.”
Bireyin, hem kendisiyle tıpkı vakitte diğerleriyle (toplumla) kurduğu yahut kuramadığı alakalara odaklanan Han, kişinin kendini yaralamasını, selfie tutkusunu ve fotoğraflarda keyifli görünme dileğini, mülteci krizini, çok sağın ve popülizmin yükselişini, “Ben” ve “Öteki” ayrımını, “Biz” ve “Onlar” ayrıştırmasını, akıldan uzaklaşıp mitolojiye sığınma eğilimini bu bağlamda çözümlüyor.
‘Kapitalizm ve Mevt Dürtüsü’nde yer alan yazılar, Han’ın bugüne kadar yayımlanmış kitaplarında işlediği konulardan bir seçki âdeta: Yaşamaya çalışan yahut yaşadığını sanan, çalışmayı her şeyin merkezine koyup yorulan ve depresyona giren, yaşlanırken vefatı ötelemek için kendisine türlü makyajlar yapan, yabancılaştırma tuzaklarına düşen, neoliberal kapitalist sistemin ağında debelenirken memnunluk sanrısına kapılan, ortasındaki boşluğu tüketimle doldurmaya uğraşan, düşmanlar yaratan, gereksinimler uydurup sahip olma dürtüsüyle sermayenin büyümesinde aktif rol oynayan insanın aksiyonlarını çözümleyip eleştiriyor müellif.