Sevil Kurdoğlu
Dipnot Yayınları, Rosa Luxemburg’un 150. doğum yılı ötürüsıyla Luxemburg’un çeşitli yazılarından oluşan iki kitap yayımladı. Bu kitaplardaki yazılar Luxemburg’un Almanya Toplumsal Demokrat Partisi (SPD) ortasındaki Bernstein ile tartışmasını, Lenin’e karşı ‘merkeziyetçilik’ eleştirisini, 1905 Rus İhtilali bağlamında kitle grevleri hakkındaki görüşlerini, Almanya’da militarizmin güçlenmeye başladığı 1910’da Kautsky ile teori ve pratik üzerine tartışmasını, Ekim Devrimi’ni takiben alınan kararlar üzerinden emekçi sınıfı iktidarı ve demokrasi üzerinden Lenin ve Troçki eleştirisini ve nihayet 1. Dünya Savaşı’nda ‘anavatan savunması’ndan yana hal alan SPD eleştirisini içermektedir. Okuyanların çabucak fark edecekleri üzere Luxemburg’un lisanı, kullandığı kavramlar, öteki ülkelerde olup bitenlerle yakın alakası ve bilgisi oldukçatan beri var olmayan bir dünyaya ilişkindir. Türkiye’de, hele de 1980 öncesi solun tecrübesinin gelmeyenler için, daha da az bilinen bir dünya.
Rosa Luxemburg, bugün aslında o denli fazlaca da uzak olmayan bir vakitte hayatış, gelişmiş bir kapitalist ülkede yaşadığı ve siyaset yaptığı için geriye bıraktığı siyasi-entelektüel mirasla yakın bağlar kurabileceğimiz kıymetli bir figür. Rosa Luxemburg, milletlerarası devrimci Marksist siyasetin öncü partisi sayılan Almanya Toplumsal Demokrat Partisi’nin (SPD) liderlerindendi. Kıta Avrupa’sındaki en gelişmiş kapitalist ülkede ve emekçi sınıfı hareketinin en gelişmiş partisinde başta Kautsky (Engels’in 1895’teki vefatından daha sonra Markszimin yaşayan en değerli teorisyeni olan) olmak üzere milletlerarası saygınlıkları olan, söylemeye gerek yok ki birçok erkek olan, Marksistlerle birlikte çalıştı.
SPD ve başka ülkelerdeki personel sınıfı partileri olan Toplumsal Demokrat partiler 2. Enternasyonal’in üyesiydiler ve toplumun sosyalist dönüşümünü, en azından teorik olarak, kaçınılmaz görüyorlardı. bir hayli lisanın tıpkı anda konuşulduğu, pek birçoklarının birbirinin lisanını anladığı (özellikle Orta ve Doğu Avrupa’lılar), yayınlarını okuduğu, ulusal ve memleketler arası kongre ve konferanslarda bir ortaya gelen, örgütsel sorumluluklar paylaşan ortak teorik-siyasi-kültürel-ahlaki kavramlar, araçlar ve hatta tecrübelere sahip olmak bakımından olağanüstü güçlü bir devrimci topluluk.
Luxemburg, Rusya Polonyası’ndaki orta sınıf bir Yahudi ailenin çocuğuydu. Polonya, Rus, Avusturya-Macaristan ve Alman İmparatorlukları içinde üçe bölünmüştü. Rusya-Polonya’sında Rusça’dan öbür lisan konuşmak yasaktı. Luxemburg, epeyce güzel Rusça, konutta Yiddiş konuşulduğu için Almanca ve alışılmış ki bütün yasaklamalara karşın Lehçe konuşarak büyüdü. Rus İmparatorluğu’ndaki Museviler, hem Polonyalı birebir vakitte Yahudi oldukları için iki defa baskı altındaydılar. Museviler Polonyalıların sahip olduğu en az sivil haklardan mahrum oldukları üzere devletin teşvik ettiği anti-semitik şiddet yaygındı.
Zürih Üniversitesi’ndeki doktorasını tamamladıktan daha sonra Berlin’e yerleşen Luxemburg’un birinci büyük polemiği Edward Bernstein ile oldu. Kapitalizmin ıslahatlar yoluyla çalışan sınıfların refahını ve toplumsal istikrarı sağlayabileceğini savunan Bernstein, Toplumsal Demokrasi’nin bir en son amaç olarak iktidarın ele geçirilmesinden vazgeçmesini istiyordu. ‘Sosyal Islahat ve Devrim’de Luxemburg, Marksizmin kapitalizm tahlilinden kalkarak, kapitalizmin istikrar sağlamasının ve çalışan sınıfların refahını artırmasının mümkün olmadığını, onun tabiatında daha fazla kar etmek ve daha fazla üretmek olduğunu ve periyodik krizlerin kaçınılmaz olduğunu anlattı. ötürüsıyla, emekçi sınıfı, sınıf gayreti yoluyla burjuvazi karşısındaki konumunu/gücünü hep ilerletmeli ve nihayet üretimi toplumsallaştırmalıydı. Bundan vazgeçmek Toplumsal Demokrasi’den vazgeçmekle eş manalıydı.
Luxemburg, 1904’te editörünün Kautsky olduğu Neue Zeit’da Menşeviklerin isteği üzerine ‘Rus Toplumsal Demokrasisinin Örgütsel Sorunları’ başlıklı uzun bir yazı kaleme alır. Yazı RSDİP’nin 2. kongresinde ortaya çıkan ayrılığın temel niçini olarak görülen, Lenin’in önerdiği merkeziyetçilik üzerinedir. Luxemburg, Lenin’in önerdiği üzere bir merkeziyetçiliğin ‘bir yandan’ devrimcileri kendilerini çevreleyen devrimci ortamdan/faaliyetten ‘katı bir halde’ kopartacağını, ‘diğer yandan da’ merkezi yetkenin mahallî örgütlerdeki ‘her türlü ömür belirtisine’ müdahale edeceğidir. meğer Luxemburg’a göre, “Sosyal demokrat hareket, sınıflı toplumların tarihinde, her istikametiyle ve bütün gelişmesiyle kitlenin örgütlenmesine ve bağımsız direkt hareketine dayanan birinci harekettir.”
Lenin’in demokratik hakların olmadığı Çarlık Rusyası’nda örgütü korumak saikiyle önerdiği merkeziyetçiliğin Rus personel sınıfının bağımsız ve tabiatıyla hareketini/insiyatifini yok edeceğinden tasa etmektedir. Aslında tenkidinin direkt konusu olmamakla birlikte aklındaki olumsuz örnek, şartların büsbütün farklı bulunmasına karşın, SPD’dir. Almanya’da tam bilakis açık ve kuvvetli emekçi sınıfı örgütleri -sendikalar ve parti- bulunmasına karşın, bir yandan parlamenter uğraşa verilen ehemmiyet ve onun faydasının evvelarini gözetme öteki yandan kuvvetli merkezlerinin tutuculuğu yüzünden zaten aksiyonun, yaratıcılığın ve insiyatifin önüne geçilmektedir. Luxemburg’un Lenin’i eleştirdiği bu kıymetli yazının üzerinden epey geçmeden Rusya’da 1905 İhtilali patlar.
Rosa Luxemburg 1905 Devrimi’ni büyük bir heyecanla karşıladı ve yerinde izlemek, ortasında olmak üzere Petersburg’a gitti. SDPKiL’in (Polonya ve Litvanya Krallığı Toplumsal Demokrasisi) lider üyelerinden birisi ve SPD’nin Rus İmparatorluğu ve ortasındaki çeşitli ülkelerin/halkların Toplumsal Demokrat partileri üzerine uzmanıydı. Kitle Grevi, Parti ve Sendikalar isimli broşürde ihtilal hakkında birinci elden edindiği müşahedeleri, çıkardığı sonuçları Lenin ile uzun tartışmalar yaptığı Finlandiya’da 1906 yazında muharrir.
Rus personel sınıfının cüretini, insiyatifini, fedakarlığını, örgütlenme maharetini büyük bir heyecanla karşılayan Luxemburg’a bakılırsa bu tarihi tecrübe küçük kümelerin planlı komplo aksiyonları ile kitle hareketlerinin yaratılabileceğini düşünen anarşistlere, sendikal uğraşın kitlelerin biricik gerçek aksiyonu olduğunu savunan sendikalistlere ve kitle aksiyonlarının planlanabileceğini, ‘takvimdeki bir sayfaya’ konulabileceğini düşünen sendika bürokrasisine bir karşılık olduğu fikrindedir. “Rus İhtilali, sınıf çabası tarihinde birinci kere kitle grevi fikrini süper bir formda hayata geçirdi ve genel grev kanısını bile olgunlaştırdı ve bu biçimdelikle personel hareketinin gelişmesinde çığır açtı. ötürüsıyla, Rus İhtilali bize bir şey öğrettiyse şayet o da her şeydilk evvel şudur: Kitle grevi yapay olarak ‘üretilen’, rastgele ‘kararlaştırılan’ ya da ‘propogandası yapılan’ bir şey değildir; o, tarihi açıdan kaçınılmaz olan toplumsal şartlardan kaynaklanan, bilgili bir anda ortaya çıkan tarihi bir fenomendir.”
Kitle grevlerinin kendiliğindenliğini ve bunun personel sınıfının hem yaratıcılığında tıpkı vakitte kendisi için sınıf olmaktaki tarihî değerine kuvvetle vurgu yapan Luxemburg, Toplumsal Demokrasi’nin rolüne de vurgu yapmayı, madalyonun başka yüzünü görmeyi ihmal etmez. “Hareketin bir daha sonraki adımı külliyen rastlantısal, hatta değersizdir; ortaya çıkışı ilkeldir; fakat hareketin muvaffakiyetinde Toplumsal Demokrasi’nin yıllardır sürdürdüğü ajitasyonun meyveleri görülmektedir; genel grev boyunca Toplumsal Demokrat ajitatörler hareketin başında olmuşlar, onu yönetmişler.” Çok büyük bir coğrafik alanı, fazlaca sayıda işkolunu kapsayan grevlerde sendikal ve siyasi taleplerin iç içe geçtiğine, birbirlerinden keskin sonlarla ayırt edilemeyeceklerine de işaret eden Luxemburg, kitle grevlerinin Rusya’da iki antagonist sınıfın baş başa gelmesinin tarihî bir anı olduğunun epeyce düzgün farkındadır.
ROSA LUXEMBURG’UN TEORİK FARKLILIKLARI
Rus İhtilali tecrübesi Luxemburg’un SPD idaresi ile olan teorik farklılıklarını hızlandırmıştır. 1910 yılının başında Kautsky, Luxemburg’un “daha sonraki Adım?” başlıklı makalesini Neue Zeit’da yayımlamayı reddeder. sebebi, Luxemburg’un, artan militarist harcamalar ve emperyalist yayılmacılık karşısında, ‘cumhuriyet’ talebini öne sürmesi ve muhtemel bir genel grevden bahsetmesidir. Kautsky, Luxemburg’un “parti programında olmadığı” biçimde cumhuriyet talebini öne sürmesi yüzünden makaleyi geri çevirdiğini söyler. Luxemburg ise, “Cumhuriyet ile ilgili kısmı çıkarmayı (elbet istemeyerek fakat uysallıkla) kabul ettiğim biçimde, yoldaş Kautsky sonunda genel grev ile ilgili makalemin tamamını geri gönderdi.”
Devrimci sosyalizmin o senelera göre fazlaca gerilemiş olduğu bugün bile anlaşılması imkansız olan cumhuriyet talebinin reddi, SPD’nin parlamenter çabayı zora sokmamayı siyasetinin en değerli kıstası haline getirdiğinin ve 1. Dünya Savaşı başladığında olacakların bir habercisidir. Parlamenter sistemin zirvesindeki monarşi, gericilik, baskı ve militarizmi körükleyen, devletin karakterini belirleyen gerici bir kurumdur. Devleti demokratikleştirmek için Toplumsal Demokrasi’nin cumhuriyet talebini savunmasını öne süren Luxemburg’a karşı başta Kautsky olmak üzere SPD aristokrasisini karşısına alır. Onlar, monarşi ile burjuvazi içindeki mutabakat içerisinde parlamenter faaliyetlerini sürdürmek, gemiyi sallamak istememektedirler.
1. Dünya Savaşı’na karşı alınan tavır milletlerarası sosyalist harekette sonuçlarını bugün bile yaşadığımız dünya tarihi bir sarsıcı dönüşüme yol açar. Bilinen haliyle 2. Enternasyonal çöker, partilerin ortasındaki ayrılıklar sertleşir, partiler bölünür ve hatta Almanya’daki üzere SPD’nin de ortasında olduğu hükümet Spartakistleri imhaya girişir. Rosa Luxemburg’un öldürülmedilk evvelki en değerli tartışma ve sosyalist yazına katkılarından biri, Ekim İhtilali üzerine 1918’de Lenin ve Troçki ile giriştiği tartışmanın yer aldığı Rus İhtilali yazısıdır.
‘BÜTÜN İKTİDAR SOVYETLERE!’
Luxemburg Ekim Devrimi’ni ‘vatan savunması’na karşı çıktığı için atıldığı hapishanede karşılar. Rus İhtilali isimli broşürü Kasım 1918’de hür kalınca tamamlayabilir. Broşür vefatından daha sonra 1922’de yayımlanır. İktidarın, Rusya’nın geriliğinden ötürü, parlamenter demokrasiyi sağlayacak liberal burjuvaziyle bir ittifaka devredilmesini savunanlara karşı çıkan ve ihtilali sonuna kadar götürmekte direnen Bolşevikleri destekleyen Luxemburg, sosyalist ihtilale karşı çıkanları Kautsky’yi takip etmekle ve onun, “kuramsal olarak, sosyalist ihtilalin ulusal, yani her çağdaş devletin kendi iç sorunu olduğunu söyleyen özgün ‘Marksist’ buluşun[un] yolunu izlemekle” eleştirir. “Ekim Devrimi’nin yazgısının bütünüyle memleketler arası olaylara bağımlı”yken, “Alman proletaryasının tarihi nazaranvlerini yerine getirmedeki olgunluktan ne kadar uzak olduğunu,” söyler. “Bolşeviklerin siyasetlerini büsbütün dünya proletaryasının ihtilaline dayandırmaları, siyasal uzak görüşlülüklerinin, prensiplere bağlı kalmanın ve yürekli siyasetlerinin en parlak ispatıdır.” Fakat, hayli ağır dünya şartlarında ortaya çıkan bu ihtilalde yapılanların “mükemmelliğin doruğu olduğunu ileri sürmek meczupluk olurdu.” Toprak dağıtımına, ulusların kendi bahtlarını tayin hakkına da karşı çıkmakla birlikte, Luxemburg’un Ekim Devrimi’ne yönelik en kıymetli eleştirisi halk yığınlarının demokratik karar alma sistemlerine nasıl katılacakları üzerinedir.
“Bütün iktidar Sovyetlere!” sonucunı savunan Luxemburg, Alman Toplumsal Demokrasisi’ndeki üzere ‘halkın çoğunluğunu kazanmak’ saplantısına kapılmadıkları için Bolşevikleri över ve “Ancak ihtilallerin gerçek diyalektiği bu parlamenter köstebek bilgeliğini bilakis çevirmektedir: Yol, çoğunluk sağlanıp da devrimci taktiklere değil, devrimci taktiklerden çoğunluğa masraf.” Ekim’i takiben Kurucu Meclis’in feshedilmesinin gerisinden, ‘‘bu biçimde geriye, yenilenen, daha ileriye gitmiş olan Rusya’yı temsil edecek bir meclis “toplamaktan öbür deva kalmıyordu.”
Fakat, Troçki’nin Kurucu Meclis’in yetersizliğinden kalkarak genel seçimle ortaya çıkacak rastgele bir temsili kurumu, “demokratik kurumların hantal mekanizması”ndan dolayı eleştiriyor ve bunun işçi kitlelerin devrimci gayret ortasında edindikleri birikimi ve gelişmeyi yakalayamayacağı tesbitini yapıyor. Luxemburg buna şiddetle karşı çıkıyor, “… demokrasinin bu biçimdesine yok edilmesi, güzelleştirilmeye çalışılan hastalıktan beterdir; zira toplumsal kurumların doğuştan gelen bütün yetersizliklerini tek başına düzeltebilecek olan o canlı kaynağı, en geniş halk kitlelerinin aktif, kararlı, enerjik siyasal hayatını tıkamaktadır.”
Buradan ‘seçme hakkına’ geçen Luxemburg, Sovyet hükümetinin düzenlediği bu hakka nasıl bir değerin verildiğinin açık olmadığını söyleyerek, Lenin ve Troçki’nin ‘demokratik kurumlara’ yaptıkları tenkitten, genel seçimlerle oluşturulacak ‘halk temsilciliklerini’ unsur olarak reddettikleri ve yalnızca Sovyetlere dayanmak istedikleri kararına varmaktadır, haklı olarak.
Luxemburg oy hakkını şöyleki tanımlıyor: “Her oy hakkı, her siyasal hak üzere, ‘adalet’ ya da burjuva demokrasisinin emsal tecrübelerinin bir cins soyut şemaları ile değil, uyarlandığı toplumsal ve ekonomik münasebetler ile ölçülür.” Bu tarif çok muğlak: sosyalist bir demokraside/toplumda oy hakkının ‘uyarlandığı toplumsal ve ekonomik ilişkiler’ nelerdir?
Ben buradan toplumsal eşitliği yani, ortaklaşa karar verilen toplumsal/kollektif hedefler/ sorumluluklar karşısında eşit olmayı anlıyorum, yani her yetişkin bireyin yeteneği, hüneri, bilgisi çerçevesinde çalışması, üretici olması. Bu hayatı sürdürmek/iyileştirmek için gerekli kullanım bedelleri ve hizmet üretmek manasına gelir. Bu üreticilerin temsili meclisleri bütün kararların verildiği yer olmalıdır ve aslına bakarsan tarif çabucak herkesi kapsayacağını gösterir. bu biçimdece siyaset, yalnızca siyaset yapmak, yani büyük çoğunluk ismine kararlar alanların işi olmaktan çıkacağı üzere profesyonel siyasetçiler katmanının da ortadan kalkmasını sağlayacaktır. Parlamentolar üzere büyük kaynakları yutan, halkın gerçek hayatıyla direkt hiç bir bağlantısı olmayan, ‘hantal’, bürokratik yapıların da ortadan kalkmalarını sağlar.
Sovyet hükümetinin seçme hakkını yalnızca ‘emeği ile geçinenlere’ tanımış olmasını, Rusya’da çalışmak isteyen herkese emeği karşılığında uygar bir ömür sağlayabilecek ekonomik şartlar olmadığı için, ‘gerçeklikten kopuk, ütopyacı bir imgelem eseri olarak’ görür ve anlamsız bulur. Mülk sahibi çeşitli sınıfların Sovyet hükümetini sabote etmek için çeşitli hallerde direndiklerini ve bunlara karşı çıkmanın yanlışsız olduğunu belirten Luxemburg, geniş kesitleri siyasal olarak toplumun dışına iten, somut bir gayesi olmayan, sosyalist demokrasiyi yerleştirmekte hiç bir faydası olmayan meyyit doğmuş bir tahlildir. Ne Sovyet hükümetinin denetlenebilmesi imkanı vardır ne de sosyalist demokrasinin vazgeçilmez şartı olan geniş kitlelerin siyasete katılabilmesi imkanı.
Luxemburg’a nazaran, iktidardaki devrimci parti, “En enerjik, kararlı formda, duraksamadan çabucak sosyalist tedbirleri uygulamaya başlamak zorundadır ve başlamalıdır, yani bir diktatörlük kurmalıdır; lakin sınıf diktatörlüğünü, bir parti ya da kliğin diktatörlüğünü değil. Sınıf diktatörlüğü sınırsız bir demokraside, halk kitlelerinin en aktif, en sınırsız iştirakinin olduğu bir diktatörlüktür.” (abç) Luxemburg’un anladığı manada ‘sınıf diktatörlüğü’ aslında bir diktatörlükten anladığımızın tam karşıtıdır, zira diktatörlüğünü ortadan kaldırmanın şartlarını hazırlamak zorundadır.
LUXEMBURG’UN YENİ YOLLARA TEŞVİK EDİCİLİĞİ
Rosa Luxemburg, Ocak 1919’da Berlin’de öldürüldü. Ekim Devrimi’nin sonrasındasında karşısına çıkan daha büyük problemleri, imkansızlıkları, abluka altına alınmasını görmedi. Lakin tasa ortasında vurguladığı, sosyalist demokrasinin giderek bir hayalete dönüşmesi ve iktidarın, yola çıktığı ülküleri gerçekleştirebilmesinin epey zorlaştığı şartlar ‘kuvvetli’ erkeklerin ve ‘zor’un ortaya çıktığı vakit içinderdır. bu biçimdea kadar rastgele bir parlak yanıyla dikkat çekmemiş bir aparatçiğin palavra, dezenformasyon, şiddet, hak ve yetki gaspı yoluyla ‘düşmanlarını’ ortadan kaldırarak yeni bir rejim inşa ettiği vakit içinder.
Dipnot Yayınları tarafınca yayınlanan kitaplar, Rosa Luxemburg’un sosyalistler için bugün de ehemmiyet taşıyan siyasal problemler konusundaki yazılarını içermektedir. Bugün de düşündürücü ve tartıştırıcı, yeni yollar aramaya teşvik edici…
Dipnot Yayınları, Rosa Luxemburg’un 150. doğum yılı ötürüsıyla Luxemburg’un çeşitli yazılarından oluşan iki kitap yayımladı. Bu kitaplardaki yazılar Luxemburg’un Almanya Toplumsal Demokrat Partisi (SPD) ortasındaki Bernstein ile tartışmasını, Lenin’e karşı ‘merkeziyetçilik’ eleştirisini, 1905 Rus İhtilali bağlamında kitle grevleri hakkındaki görüşlerini, Almanya’da militarizmin güçlenmeye başladığı 1910’da Kautsky ile teori ve pratik üzerine tartışmasını, Ekim Devrimi’ni takiben alınan kararlar üzerinden emekçi sınıfı iktidarı ve demokrasi üzerinden Lenin ve Troçki eleştirisini ve nihayet 1. Dünya Savaşı’nda ‘anavatan savunması’ndan yana hal alan SPD eleştirisini içermektedir. Okuyanların çabucak fark edecekleri üzere Luxemburg’un lisanı, kullandığı kavramlar, öteki ülkelerde olup bitenlerle yakın alakası ve bilgisi oldukçatan beri var olmayan bir dünyaya ilişkindir. Türkiye’de, hele de 1980 öncesi solun tecrübesinin gelmeyenler için, daha da az bilinen bir dünya.
Rosa Luxemburg, bugün aslında o denli fazlaca da uzak olmayan bir vakitte hayatış, gelişmiş bir kapitalist ülkede yaşadığı ve siyaset yaptığı için geriye bıraktığı siyasi-entelektüel mirasla yakın bağlar kurabileceğimiz kıymetli bir figür. Rosa Luxemburg, milletlerarası devrimci Marksist siyasetin öncü partisi sayılan Almanya Toplumsal Demokrat Partisi’nin (SPD) liderlerindendi. Kıta Avrupa’sındaki en gelişmiş kapitalist ülkede ve emekçi sınıfı hareketinin en gelişmiş partisinde başta Kautsky (Engels’in 1895’teki vefatından daha sonra Markszimin yaşayan en değerli teorisyeni olan) olmak üzere milletlerarası saygınlıkları olan, söylemeye gerek yok ki birçok erkek olan, Marksistlerle birlikte çalıştı.
SPD ve başka ülkelerdeki personel sınıfı partileri olan Toplumsal Demokrat partiler 2. Enternasyonal’in üyesiydiler ve toplumun sosyalist dönüşümünü, en azından teorik olarak, kaçınılmaz görüyorlardı. bir hayli lisanın tıpkı anda konuşulduğu, pek birçoklarının birbirinin lisanını anladığı (özellikle Orta ve Doğu Avrupa’lılar), yayınlarını okuduğu, ulusal ve memleketler arası kongre ve konferanslarda bir ortaya gelen, örgütsel sorumluluklar paylaşan ortak teorik-siyasi-kültürel-ahlaki kavramlar, araçlar ve hatta tecrübelere sahip olmak bakımından olağanüstü güçlü bir devrimci topluluk.
Luxemburg, Rusya Polonyası’ndaki orta sınıf bir Yahudi ailenin çocuğuydu. Polonya, Rus, Avusturya-Macaristan ve Alman İmparatorlukları içinde üçe bölünmüştü. Rusya-Polonya’sında Rusça’dan öbür lisan konuşmak yasaktı. Luxemburg, epeyce güzel Rusça, konutta Yiddiş konuşulduğu için Almanca ve alışılmış ki bütün yasaklamalara karşın Lehçe konuşarak büyüdü. Rus İmparatorluğu’ndaki Museviler, hem Polonyalı birebir vakitte Yahudi oldukları için iki defa baskı altındaydılar. Museviler Polonyalıların sahip olduğu en az sivil haklardan mahrum oldukları üzere devletin teşvik ettiği anti-semitik şiddet yaygındı.
Zürih Üniversitesi’ndeki doktorasını tamamladıktan daha sonra Berlin’e yerleşen Luxemburg’un birinci büyük polemiği Edward Bernstein ile oldu. Kapitalizmin ıslahatlar yoluyla çalışan sınıfların refahını ve toplumsal istikrarı sağlayabileceğini savunan Bernstein, Toplumsal Demokrasi’nin bir en son amaç olarak iktidarın ele geçirilmesinden vazgeçmesini istiyordu. ‘Sosyal Islahat ve Devrim’de Luxemburg, Marksizmin kapitalizm tahlilinden kalkarak, kapitalizmin istikrar sağlamasının ve çalışan sınıfların refahını artırmasının mümkün olmadığını, onun tabiatında daha fazla kar etmek ve daha fazla üretmek olduğunu ve periyodik krizlerin kaçınılmaz olduğunu anlattı. ötürüsıyla, emekçi sınıfı, sınıf gayreti yoluyla burjuvazi karşısındaki konumunu/gücünü hep ilerletmeli ve nihayet üretimi toplumsallaştırmalıydı. Bundan vazgeçmek Toplumsal Demokrasi’den vazgeçmekle eş manalıydı.
Luxemburg, 1904’te editörünün Kautsky olduğu Neue Zeit’da Menşeviklerin isteği üzerine ‘Rus Toplumsal Demokrasisinin Örgütsel Sorunları’ başlıklı uzun bir yazı kaleme alır. Yazı RSDİP’nin 2. kongresinde ortaya çıkan ayrılığın temel niçini olarak görülen, Lenin’in önerdiği merkeziyetçilik üzerinedir. Luxemburg, Lenin’in önerdiği üzere bir merkeziyetçiliğin ‘bir yandan’ devrimcileri kendilerini çevreleyen devrimci ortamdan/faaliyetten ‘katı bir halde’ kopartacağını, ‘diğer yandan da’ merkezi yetkenin mahallî örgütlerdeki ‘her türlü ömür belirtisine’ müdahale edeceğidir. meğer Luxemburg’a göre, “Sosyal demokrat hareket, sınıflı toplumların tarihinde, her istikametiyle ve bütün gelişmesiyle kitlenin örgütlenmesine ve bağımsız direkt hareketine dayanan birinci harekettir.”
Lenin’in demokratik hakların olmadığı Çarlık Rusyası’nda örgütü korumak saikiyle önerdiği merkeziyetçiliğin Rus personel sınıfının bağımsız ve tabiatıyla hareketini/insiyatifini yok edeceğinden tasa etmektedir. Aslında tenkidinin direkt konusu olmamakla birlikte aklındaki olumsuz örnek, şartların büsbütün farklı bulunmasına karşın, SPD’dir. Almanya’da tam bilakis açık ve kuvvetli emekçi sınıfı örgütleri -sendikalar ve parti- bulunmasına karşın, bir yandan parlamenter uğraşa verilen ehemmiyet ve onun faydasının evvelarini gözetme öteki yandan kuvvetli merkezlerinin tutuculuğu yüzünden zaten aksiyonun, yaratıcılığın ve insiyatifin önüne geçilmektedir. Luxemburg’un Lenin’i eleştirdiği bu kıymetli yazının üzerinden epey geçmeden Rusya’da 1905 İhtilali patlar.
Rosa Luxemburg 1905 Devrimi’ni büyük bir heyecanla karşıladı ve yerinde izlemek, ortasında olmak üzere Petersburg’a gitti. SDPKiL’in (Polonya ve Litvanya Krallığı Toplumsal Demokrasisi) lider üyelerinden birisi ve SPD’nin Rus İmparatorluğu ve ortasındaki çeşitli ülkelerin/halkların Toplumsal Demokrat partileri üzerine uzmanıydı. Kitle Grevi, Parti ve Sendikalar isimli broşürde ihtilal hakkında birinci elden edindiği müşahedeleri, çıkardığı sonuçları Lenin ile uzun tartışmalar yaptığı Finlandiya’da 1906 yazında muharrir.
Rus personel sınıfının cüretini, insiyatifini, fedakarlığını, örgütlenme maharetini büyük bir heyecanla karşılayan Luxemburg’a bakılırsa bu tarihi tecrübe küçük kümelerin planlı komplo aksiyonları ile kitle hareketlerinin yaratılabileceğini düşünen anarşistlere, sendikal uğraşın kitlelerin biricik gerçek aksiyonu olduğunu savunan sendikalistlere ve kitle aksiyonlarının planlanabileceğini, ‘takvimdeki bir sayfaya’ konulabileceğini düşünen sendika bürokrasisine bir karşılık olduğu fikrindedir. “Rus İhtilali, sınıf çabası tarihinde birinci kere kitle grevi fikrini süper bir formda hayata geçirdi ve genel grev kanısını bile olgunlaştırdı ve bu biçimdelikle personel hareketinin gelişmesinde çığır açtı. ötürüsıyla, Rus İhtilali bize bir şey öğrettiyse şayet o da her şeydilk evvel şudur: Kitle grevi yapay olarak ‘üretilen’, rastgele ‘kararlaştırılan’ ya da ‘propogandası yapılan’ bir şey değildir; o, tarihi açıdan kaçınılmaz olan toplumsal şartlardan kaynaklanan, bilgili bir anda ortaya çıkan tarihi bir fenomendir.”
Kitle grevlerinin kendiliğindenliğini ve bunun personel sınıfının hem yaratıcılığında tıpkı vakitte kendisi için sınıf olmaktaki tarihî değerine kuvvetle vurgu yapan Luxemburg, Toplumsal Demokrasi’nin rolüne de vurgu yapmayı, madalyonun başka yüzünü görmeyi ihmal etmez. “Hareketin bir daha sonraki adımı külliyen rastlantısal, hatta değersizdir; ortaya çıkışı ilkeldir; fakat hareketin muvaffakiyetinde Toplumsal Demokrasi’nin yıllardır sürdürdüğü ajitasyonun meyveleri görülmektedir; genel grev boyunca Toplumsal Demokrat ajitatörler hareketin başında olmuşlar, onu yönetmişler.” Çok büyük bir coğrafik alanı, fazlaca sayıda işkolunu kapsayan grevlerde sendikal ve siyasi taleplerin iç içe geçtiğine, birbirlerinden keskin sonlarla ayırt edilemeyeceklerine de işaret eden Luxemburg, kitle grevlerinin Rusya’da iki antagonist sınıfın baş başa gelmesinin tarihî bir anı olduğunun epeyce düzgün farkındadır.
ROSA LUXEMBURG’UN TEORİK FARKLILIKLARI
Rus İhtilali tecrübesi Luxemburg’un SPD idaresi ile olan teorik farklılıklarını hızlandırmıştır. 1910 yılının başında Kautsky, Luxemburg’un “daha sonraki Adım?” başlıklı makalesini Neue Zeit’da yayımlamayı reddeder. sebebi, Luxemburg’un, artan militarist harcamalar ve emperyalist yayılmacılık karşısında, ‘cumhuriyet’ talebini öne sürmesi ve muhtemel bir genel grevden bahsetmesidir. Kautsky, Luxemburg’un “parti programında olmadığı” biçimde cumhuriyet talebini öne sürmesi yüzünden makaleyi geri çevirdiğini söyler. Luxemburg ise, “Cumhuriyet ile ilgili kısmı çıkarmayı (elbet istemeyerek fakat uysallıkla) kabul ettiğim biçimde, yoldaş Kautsky sonunda genel grev ile ilgili makalemin tamamını geri gönderdi.”
Devrimci sosyalizmin o senelera göre fazlaca gerilemiş olduğu bugün bile anlaşılması imkansız olan cumhuriyet talebinin reddi, SPD’nin parlamenter çabayı zora sokmamayı siyasetinin en değerli kıstası haline getirdiğinin ve 1. Dünya Savaşı başladığında olacakların bir habercisidir. Parlamenter sistemin zirvesindeki monarşi, gericilik, baskı ve militarizmi körükleyen, devletin karakterini belirleyen gerici bir kurumdur. Devleti demokratikleştirmek için Toplumsal Demokrasi’nin cumhuriyet talebini savunmasını öne süren Luxemburg’a karşı başta Kautsky olmak üzere SPD aristokrasisini karşısına alır. Onlar, monarşi ile burjuvazi içindeki mutabakat içerisinde parlamenter faaliyetlerini sürdürmek, gemiyi sallamak istememektedirler.
1. Dünya Savaşı’na karşı alınan tavır milletlerarası sosyalist harekette sonuçlarını bugün bile yaşadığımız dünya tarihi bir sarsıcı dönüşüme yol açar. Bilinen haliyle 2. Enternasyonal çöker, partilerin ortasındaki ayrılıklar sertleşir, partiler bölünür ve hatta Almanya’daki üzere SPD’nin de ortasında olduğu hükümet Spartakistleri imhaya girişir. Rosa Luxemburg’un öldürülmedilk evvelki en değerli tartışma ve sosyalist yazına katkılarından biri, Ekim İhtilali üzerine 1918’de Lenin ve Troçki ile giriştiği tartışmanın yer aldığı Rus İhtilali yazısıdır.
‘BÜTÜN İKTİDAR SOVYETLERE!’
Luxemburg Ekim Devrimi’ni ‘vatan savunması’na karşı çıktığı için atıldığı hapishanede karşılar. Rus İhtilali isimli broşürü Kasım 1918’de hür kalınca tamamlayabilir. Broşür vefatından daha sonra 1922’de yayımlanır. İktidarın, Rusya’nın geriliğinden ötürü, parlamenter demokrasiyi sağlayacak liberal burjuvaziyle bir ittifaka devredilmesini savunanlara karşı çıkan ve ihtilali sonuna kadar götürmekte direnen Bolşevikleri destekleyen Luxemburg, sosyalist ihtilale karşı çıkanları Kautsky’yi takip etmekle ve onun, “kuramsal olarak, sosyalist ihtilalin ulusal, yani her çağdaş devletin kendi iç sorunu olduğunu söyleyen özgün ‘Marksist’ buluşun[un] yolunu izlemekle” eleştirir. “Ekim Devrimi’nin yazgısının bütünüyle memleketler arası olaylara bağımlı”yken, “Alman proletaryasının tarihi nazaranvlerini yerine getirmedeki olgunluktan ne kadar uzak olduğunu,” söyler. “Bolşeviklerin siyasetlerini büsbütün dünya proletaryasının ihtilaline dayandırmaları, siyasal uzak görüşlülüklerinin, prensiplere bağlı kalmanın ve yürekli siyasetlerinin en parlak ispatıdır.” Fakat, hayli ağır dünya şartlarında ortaya çıkan bu ihtilalde yapılanların “mükemmelliğin doruğu olduğunu ileri sürmek meczupluk olurdu.” Toprak dağıtımına, ulusların kendi bahtlarını tayin hakkına da karşı çıkmakla birlikte, Luxemburg’un Ekim Devrimi’ne yönelik en kıymetli eleştirisi halk yığınlarının demokratik karar alma sistemlerine nasıl katılacakları üzerinedir.
“Bütün iktidar Sovyetlere!” sonucunı savunan Luxemburg, Alman Toplumsal Demokrasisi’ndeki üzere ‘halkın çoğunluğunu kazanmak’ saplantısına kapılmadıkları için Bolşevikleri över ve “Ancak ihtilallerin gerçek diyalektiği bu parlamenter köstebek bilgeliğini bilakis çevirmektedir: Yol, çoğunluk sağlanıp da devrimci taktiklere değil, devrimci taktiklerden çoğunluğa masraf.” Ekim’i takiben Kurucu Meclis’in feshedilmesinin gerisinden, ‘‘bu biçimde geriye, yenilenen, daha ileriye gitmiş olan Rusya’yı temsil edecek bir meclis “toplamaktan öbür deva kalmıyordu.”
Fakat, Troçki’nin Kurucu Meclis’in yetersizliğinden kalkarak genel seçimle ortaya çıkacak rastgele bir temsili kurumu, “demokratik kurumların hantal mekanizması”ndan dolayı eleştiriyor ve bunun işçi kitlelerin devrimci gayret ortasında edindikleri birikimi ve gelişmeyi yakalayamayacağı tesbitini yapıyor. Luxemburg buna şiddetle karşı çıkıyor, “… demokrasinin bu biçimdesine yok edilmesi, güzelleştirilmeye çalışılan hastalıktan beterdir; zira toplumsal kurumların doğuştan gelen bütün yetersizliklerini tek başına düzeltebilecek olan o canlı kaynağı, en geniş halk kitlelerinin aktif, kararlı, enerjik siyasal hayatını tıkamaktadır.”
Buradan ‘seçme hakkına’ geçen Luxemburg, Sovyet hükümetinin düzenlediği bu hakka nasıl bir değerin verildiğinin açık olmadığını söyleyerek, Lenin ve Troçki’nin ‘demokratik kurumlara’ yaptıkları tenkitten, genel seçimlerle oluşturulacak ‘halk temsilciliklerini’ unsur olarak reddettikleri ve yalnızca Sovyetlere dayanmak istedikleri kararına varmaktadır, haklı olarak.
Luxemburg oy hakkını şöyleki tanımlıyor: “Her oy hakkı, her siyasal hak üzere, ‘adalet’ ya da burjuva demokrasisinin emsal tecrübelerinin bir cins soyut şemaları ile değil, uyarlandığı toplumsal ve ekonomik münasebetler ile ölçülür.” Bu tarif çok muğlak: sosyalist bir demokraside/toplumda oy hakkının ‘uyarlandığı toplumsal ve ekonomik ilişkiler’ nelerdir?
Ben buradan toplumsal eşitliği yani, ortaklaşa karar verilen toplumsal/kollektif hedefler/ sorumluluklar karşısında eşit olmayı anlıyorum, yani her yetişkin bireyin yeteneği, hüneri, bilgisi çerçevesinde çalışması, üretici olması. Bu hayatı sürdürmek/iyileştirmek için gerekli kullanım bedelleri ve hizmet üretmek manasına gelir. Bu üreticilerin temsili meclisleri bütün kararların verildiği yer olmalıdır ve aslına bakarsan tarif çabucak herkesi kapsayacağını gösterir. bu biçimdece siyaset, yalnızca siyaset yapmak, yani büyük çoğunluk ismine kararlar alanların işi olmaktan çıkacağı üzere profesyonel siyasetçiler katmanının da ortadan kalkmasını sağlayacaktır. Parlamentolar üzere büyük kaynakları yutan, halkın gerçek hayatıyla direkt hiç bir bağlantısı olmayan, ‘hantal’, bürokratik yapıların da ortadan kalkmalarını sağlar.
Sovyet hükümetinin seçme hakkını yalnızca ‘emeği ile geçinenlere’ tanımış olmasını, Rusya’da çalışmak isteyen herkese emeği karşılığında uygar bir ömür sağlayabilecek ekonomik şartlar olmadığı için, ‘gerçeklikten kopuk, ütopyacı bir imgelem eseri olarak’ görür ve anlamsız bulur. Mülk sahibi çeşitli sınıfların Sovyet hükümetini sabote etmek için çeşitli hallerde direndiklerini ve bunlara karşı çıkmanın yanlışsız olduğunu belirten Luxemburg, geniş kesitleri siyasal olarak toplumun dışına iten, somut bir gayesi olmayan, sosyalist demokrasiyi yerleştirmekte hiç bir faydası olmayan meyyit doğmuş bir tahlildir. Ne Sovyet hükümetinin denetlenebilmesi imkanı vardır ne de sosyalist demokrasinin vazgeçilmez şartı olan geniş kitlelerin siyasete katılabilmesi imkanı.
Luxemburg’a nazaran, iktidardaki devrimci parti, “En enerjik, kararlı formda, duraksamadan çabucak sosyalist tedbirleri uygulamaya başlamak zorundadır ve başlamalıdır, yani bir diktatörlük kurmalıdır; lakin sınıf diktatörlüğünü, bir parti ya da kliğin diktatörlüğünü değil. Sınıf diktatörlüğü sınırsız bir demokraside, halk kitlelerinin en aktif, en sınırsız iştirakinin olduğu bir diktatörlüktür.” (abç) Luxemburg’un anladığı manada ‘sınıf diktatörlüğü’ aslında bir diktatörlükten anladığımızın tam karşıtıdır, zira diktatörlüğünü ortadan kaldırmanın şartlarını hazırlamak zorundadır.
LUXEMBURG’UN YENİ YOLLARA TEŞVİK EDİCİLİĞİ
Rosa Luxemburg, Ocak 1919’da Berlin’de öldürüldü. Ekim Devrimi’nin sonrasındasında karşısına çıkan daha büyük problemleri, imkansızlıkları, abluka altına alınmasını görmedi. Lakin tasa ortasında vurguladığı, sosyalist demokrasinin giderek bir hayalete dönüşmesi ve iktidarın, yola çıktığı ülküleri gerçekleştirebilmesinin epey zorlaştığı şartlar ‘kuvvetli’ erkeklerin ve ‘zor’un ortaya çıktığı vakit içinderdır. bu biçimdea kadar rastgele bir parlak yanıyla dikkat çekmemiş bir aparatçiğin palavra, dezenformasyon, şiddet, hak ve yetki gaspı yoluyla ‘düşmanlarını’ ortadan kaldırarak yeni bir rejim inşa ettiği vakit içinder.
Dipnot Yayınları tarafınca yayınlanan kitaplar, Rosa Luxemburg’un sosyalistler için bugün de ehemmiyet taşıyan siyasal problemler konusundaki yazılarını içermektedir. Bugün de düşündürücü ve tartıştırıcı, yeni yollar aramaya teşvik edici…