Tahminen duyulur sesim: Cumhuriyet’in tanınan kültür haritası

Felaket

New member
Derya Bengi ve Erdir Zat’ın hazırladığı “100. Yılında Cumhuriyet’in Tanınan Kültür Haritası” serisinin ikinci cildi Yapı Kredi Yayınları etiketiyle okurla buluştu. 1950-1980 senelerına odaklanan, “Belki duyulur sesim” alt başlığıyla yayımlanan cilt, siyasal, askeri ve ekonomik gelişmeleri unsur husus ele alırken çok partili sürecin başlangıcından darbe periyotlarına kadar otuz yıllık bir vakit diliminin kültürel haritasını ortaya koymakta.

Tarih yazmak evvela bir bakış açısı belirlemeyi gerektirir. Bu minvalde tarihçi kendine bir özne belirleyerek bu özneyi vakit ve yer bağlamlarında ele alır. Bazıları tarihin büyük isimlerine odaklanırken bazıları halkı anlatmayı tercih eder. Bu doğrultuda, kolay insanların gündelik hayatı, hangi problemlerle ilgilendikleri, nasıl eğlendikleri üzere hususlar müstakil olarak ele alınıp bir ortaya getirildikleri takdirde olağan olarak tarihe dair epey şey söylenmiş olur. Bu noktada birinci cildi geçen sene yayımlanan “100. Yılında Cumhuriyet’in Tanınan Kültür Haritası” bir fazlaca şey söyleyen kitaplardan biri. Birinci cilt 1923-1950 yılları ortasını, yani 27 yıllık bir sureci bahis edinmiş, toplumsal hayatın haritasını alfabetik sırayla husus unsur ele almıştı. Hakikaten birinci cilt bağımsızlık gayretini kazanan yorgun bir halkın inkılap sürecine nasıl ahenk sağlamaya çalıştığını anlatırken “Her savaştan bir yara” alt başlığını taşımaktaydı çünkü kelamı ve bestesi Saadettin Kaynak’ın olan, Safiye Ayla’nın seslendirdiği Yanık Ömer türküsünün anlatısı Cumhuriyet kavramına paralel okunmuştu kitapta. Açmak gerekirse, Derya Bengi, savaştan dönen Ömer’in köyüne dönerek çabucak sevgilisiyle evlendiğini ve köyde bir bayram, bir düğün havasının estiğini belirtirken bu memnun havanın Cumhuriyet olarak okunabileceğine işaret etmişti birinci ciltte. Fakat kısa vakit daha sonra II. Dünya Savaşı’nın başlayacağını ve Türkiye halkının kendini bir daha kuvvetli bir periyodun içerisinde bulacağını da belirtmişti. bu biçimdece birinci cilt kıymetli siyasi olaylara değinerek “pencere kenarından gözüken manzarayı” okura nakletmeyi amaçlamış, bu sayede kanun, darbe, nutuk üzere kavramların yanında romanlardan kokulara, kokulardan sofralara kadar bir epey noktaya temas etmişti. Yakın vakitte yayımlanan ikinci cilt ise 1950-1980 ortasını odağa alıyor. Birinci ciltteki üzere alt başlığı bir daha bir müzikten: Kelamları Hikmet Münir Ebcioğlu’na, bestesi Teoman Alpay’a ilişkin olan, yetmişli senelerda Behice Aksoy, Sevinç Karaböcek, Gönül Müellif, Emel Sayın üzere bir fazlaca sanatçı tarafınca seslendirilen, Zeki Müren tarafınca plak yapılan “Gökyüzünde yalnız gezen yıldızlar”dan. Bu seçimi, “Sunuş” kısmında şöyleki açıklıyor Bengi:

“Şarkıda yeryüzünde yıldızlar kadar yalnız olarak tasvir edilen bu beşerler kimlerdi? Yaşadıkları çağ onları nasıl etkiledi, neye benzetti? Ne yer, ne içerler, bir ortaya geldiklerinde ne konuşurlardı? Öbür insanlara, iktidarı elinde tutanlara, dünyaya, göğe, yıldızlara, yarınlara, tahminen sesleri duyulur diye, hangi taleplerini hangi düşlerini haykırırlardı?”

Bu açıklamayla birlikte kitabın bakış açısı iktidar merkezli bir tarih anlayışından sıyrılarak, tarihin asıl öznesi olan halka yönelmek formunda, özetlenebilir. Öte yandan bir daha Bengi’nin belirttiği üzere “Geçmişten, olmuş bitmişten, tarihe bakmaktan, en azından ‘hatırlamak’tan bahseden bu kitap serisinin bilinmeyen parolası” da Turgut Uyar’ın şu dizeleri: “öyle şeyler gördük ki/unutmam artık/unutmayalım artık.” bu biçimdelikle toplumsal hafızaya vurgu yapan kitap insanın nisyan ile malül olmaması için de katkı sunmakta. Hakikaten ellili senelerda bilim, fen, çağa ayak uydurma ve ilerleme fikirleri yerlerini eşitlik, özgürlük, adalet ve dünya sistemini değiştirme fikirlerine bırakmaya başlamış, altmışlı senelerda özellikle 68 Mayıs’ıyla bir arada geleceğe umutla bakan lakin umudunu direnerek kendi gayretiyle kazanmak isteyen sistem aksisi gençlik hareketleri dünyada yepisyeni bir izlek yaratmıştır. Bu izlek, kitapta Merve Erol tarafınca yazılan “Yedi İklim Dört Bucakta 68 Kuşağı” makalesinde bütün boyutlarıyla ele alınmakta. Bütün boyutlarıyla, tabirinin altını çizmeli zira 68 Hareketi her ülkede farklı bir seyir izleyen ve hem öncesiyle hem daha sonrasıyla “toplumsal hayatın bütün hücrelerine nüfuz” ederek “modern ömrü daha evvel emsali görülmemiş bir toplumsal değişime” sürükleyen direnişler bütünüdür. Lakin iktidar zulmüyle bastırılmaya çalışan bu hareketin oluşum süreci Türkiye’de özellikle 70’li senelerda daha fazla irdelenir zira Adalet Ağaoğlu, Sevgi Shalbukil, Füruzan, Erdal Öz üzere yazın insanları “12 Mart Romanları” aracılığıyla 68’in çeşitli veçhelerine ve devletin karanlık yüzüne temas etmişlerdir.

“Toplumsal itiraz yükseldikçe devletin ve paramiliter kümelerin baskısı arttı, ihtilalin niteliği ve sistemi üzerinde tartışmalar ve aksiyon pratiği çeşitlilik kazandı. 12 Mart 1971 muhtırası ve akabinde gelen Balyoz Harekâtı 68 gençliğinin ve TİP dahil sosyalist yapıların, yayınların, müelliflerin üzerinden silindir üzere geçti. İdama mahkûm edilen Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’ı kurtarmak için harekete geçen devrimci arkadaşları 31 Mayıs 1971’de Nurhak’ta, 30 Mart 1972’de Kızıldere’de öldürüldüler.” (s.348)

Öte yandan, kitapta toplumları, halkları derinden etkileyen ve sistemi sarsan bu usul siyasi olayların, hareketlerin, jenerasyonların yanında on yıllar geçmesine karşın kimliğini, “genesis” mitini inşa etmeye çalışan bir Cumhuriyet portresi görmek de mümkün. Örnek vermek gerekirse “Mavi Yolculuk” hususuna bakılabilir. Mavi Yolculuk’u Mavi Anadoluculuk fikriyatının pratik tarafı olarak görmek mümkün. Çünkü Yakup Kadri’nin ve Yahya Kemal’in başını çektiği lakin cılız bir hareket olarak kalan Nev-Yunanilik mektebinden daha sonra Cevat Şakir Kabaağaçlı (Halikarnas Balıkçısı) Anadolu medeniyetinin kökenini Batı Anadolu’ya İyonya’ya yaslar. Bu bağlamda İyonyalı düşünürlerin materyalist görüşlerini ön plana çıkarır. Onların, kendilerine filozof değil, “fizikçi” manasına denk gelen “fusiologos” dediklerinin altını çizerek Nietzsche’nin Apollon/Dionysos tersliğinden yola çıkarak Anadolu’da Dionysosçu bir tarihin süregeldiğini belirtir. Anadolulu düşünürler için “Onlar tam materyalistti, halbuki Platon gerici bir idealisttir” (s.221) tabirini kullanır. bu biçimdece, Avrupa külçeşidinin atası olarak görülen Yunan kültürüne de karşı çıkar, Atinalıların İyonya müktesebatını istedikleri biçime sokarak yozlaştırdıklarını öne sürer. bir daha bu minvalde uzun yıllar boyunca Türklerin beyaz/alpin ırktan geldiğini öne süren antropolojik çalışmalarla erken Cumhuriyet periyodundan beri teorisine kavuşamayan bir tez de Balıkçı, Azra Erhat, Sabahattin Eyüboğlu, Vedat Günyol üzere isimlerin uğraşlarıyla teorisine kavuşmuş olur. Mavi Seyahat da bu tezin Ege kıyılarını bu bakışla gezmek üzerine heyeti pratik ayağıdır. Birinci keşfin 1945 yılında yapıldığını belirterek bu fikrin doksanlı senelerda dahi Turgut Özal’ın yazdığı “Turkey in Europe and Europe in Turkey” kitabına varana dek devam ettiğini söylemeli.

Özetlemek gerekirse, 1950-1980 ortası üzere geç bir periyotta dahi Cumhuriyet ideolojisi tam olarak tekabül etmemiş, gençlik hareketleri, grevler, darbeler, paramiliter kümeler, azaplar ve daha biroldukça siyasi olay halkı derinden etkilemiştir. İşte, “100. Yılında Cumhuriyet’in Tanınan Kültür Haritası” bu halkın sesini nasıl duyurduğunu yahut duyurmaya çalıştığını odağına alarak gazetelerden sinemalara, sinemalardan romanlara, karikatürlere, meyhanelere, çay bahçelerine, gazoza varana dek kültürel hususları da irdelemiştir. Birinci cildi üzere ansiklopedi niteliği taşıyan ikinci cilt de Türkiye okuruna unutmaması gerekenleri hatırlatan bir tarih olarak karşımıza çıkmakta.
 
Üst